Bij het vijftigjarig jubileum van de Reformed Church of East Africa (RCEA) in 2013 vroegen RCEA en de Gereformeerde Zendingsbond (GZB) elkaar: wat kunnen we leren van een halve eeuw samenwerken? In 2024 spraken beide partners voor God en naar elkaar uit allereerst veel te moeten afleren. De GZB vroeg onder andere vergeving voor gebrek aan luisteren, respect en vertrouwen, voor geld als machtsmiddel en voor de baas spelen. De RCEA vroeg onder meer vergeving voor gebrek aan communicatie, rentmeesterschap en verantwoordelijkheid nemen, voor gebrek aan zorg en voor kerkpolitiek. In dit artikel een indruk van een proces van verzoening als start van een nieuw begin. Dat nieuwe begin sluit wonderwel aan bij wat de RCEA in 2013 als thema koos voor wat Bijbels gezien een jubeljaar is: “Zie, Ik maak iets nieuws” (Jes. 43:19).
Vuur
De RCEA en de GZB zijn nu ruim 60 jaar samen. Dankbaar tellen we de vele zegeningen, zoals opgeleide predikanten, kinderen die onderwijs hebben genoten en zieken die verzorgd zijn. Maar we zijn ook aan elkaar tekortgekomen. Daar is de afgelopen tien jaar over gesproken in een proces onder de naam Around the Fire. De naam is ontleend aan het Afrikaanse gebruik elkaar rondom het vuur verhalen te vertellen, problemen op te lossen en conflicten geweldloos te beslechten. In de Heilige Schrift wordt het woord vuur vaak gebruikt voor de persoon en het werk van de Heilige Geest. Van meet af aan nodigden we de Heilige Geest eerbiedig uit centraal te staan in het proces en ons zijn vrucht te geven die we van onszelf niet hebben: liefde, blijdschap, vrede, geduld, vriendelijkheid, goedheid, geloof, zachtmoedigheid, zelfbeheersing (Gal. 5:22).
Twee fasen
Het proces bestond uit twee fasen, van 2013-2015 en van 2021-2023. Naast anderen zijn wijlen ds. C.G. (Kees) Geluk en zijn vrouw Gera van veel betekenis geweest. Op verzoek van de GZB en met instemming van de RCEA zijn onder hun leiding zowel in Kenia als in Nederland gesprekken gevoerd, waarbij hij de vraagsteller was en zij de notulist. Op basis daarvan zijn leerpunten opgesteld met als doel opgedane ervaringen en inzichten vruchtbaar te maken voor de toekomst. In 2015 stokte het proces helaas. Was er onvoldoende gedeeld eigenaarschap? Ontbrak het aan voldoende gelijkwaardigheid? Kort daarop overleed ds. Geluk plotseling. In 2021 wakkerde de Heilige Geest het verlangen aan het proces weer op te pakken. Een commissie met leden van de RCEA en (oud)werkers van de GZB heeft in werkgroepen verder nagedacht over het verleden, conclusies geformuleerd en aanbevelingen gedaan. In juni 2023 zijn de conclusies en aanbevelingen omarmd door Dr Luka Ariko, algemeen secretaris van de RCEA, en Martijn van den Boogaart, directeur-bestuurder van de GZB.
“Maar wie ben ik, Here? Dit zijn grote woorden, veel te hoog voor mij – waarheid, recht, verzoening.”
Kippenvel
In een feestelijke eredienst in Eldoret op 27 augustus 2023 zijn de conclusies en aanbevelingen gepresenteerd. Samen spraken RCEA en GZB toen publiek het verlangen uit de waarheid onder ogen te willen zien, elkaar recht te willen doen, ons voor het aangezicht van God met elkaar te willen verzoenen, en te komen tot een nieuwe samenwerking. Van wat daarop volgde kreeg ik kippenvel (en nu weer als ik dit schrijf): Dr Luka Ariko en ik moesten voor de kansel komen staan en kregen in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest samen de taak dit proces te faciliteren. “Maar wie ben ik, Here? Dit zijn grote woorden, veel te hoog voor mij – waarheid, recht, verzoening.”
Desmond Tutu
Genoemde drieslag was voorgesteld door een lid van het synodebestuur van de RCEA, en ontleend aan de Waarheids- en Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika, voorgezeten door wijlen aartsbisschop Desmond Tutu vlak na de tijd van apartheid. Diverse leden van het synodebestuur vielen hem bij en vertelden ook waarom: ‘we moeten de bladzij naar nieuwe samenwerking niet omslaan door het verleden onder het tapijt te schuiven, we moeten eerst in de spiegel kijken: waarin zijn wij aan elkaar tekortgekomen (truth – waarheid)? Hoe willen we het nu anders (justice – recht)? Vervolgens elkaar vergeven en elkaars voornemens aanvaarden (reconciliation – verzoening). En dan een nieuwe start maken’. Ik was er stil van. Achteraf zeg ik: dit was iets van de Heilige Geest. Is Hij niet de Geest van de waarheid? Staat Hij niet in dienst van het recht? Maakt Hij niet tot verzoening bereid en in staat? Is Hij niet het geheim van iets nieuws?
Pijn delen
RCEA en GZB hebben vervolgens ieder voor zich in de spiegel gekeken. Tijdens gesprekken in januari 2024 in Nederland bleek dat zowel de GZB als de RCEA op zes punten schuld wil belijden. Bijzonder was dat er al pratend een zevende punt bij kwam waar we samen schuld over willen belijden. Dat hebben we ervaren als leiding van de Geest: we maakten ieder voor zich de balans op maar Hij bracht ons in onze uitwisseling ook iets gezamenlijks te binnen. De Heilige Geest zette ons samen ook stil bij wat goed was: de intenties, over en weer, in alle fases van de samenwerking. Waar Hij ons ook gevoelig voor maakte is: wat we belijden is niet van toepassing op de volledige zestig jaar; onderweg mochten we leren, en op persoonlijk vlak hebben veel mensen pijn gedeeld en relaties hersteld. In januari 2024 was voor dat laatste ook ruimte: (oud) werkers van de GZB en de afgevaardigden van de RCEA konden in kleine kring hun pijn delen, naar elkaar, naar de GZB, naar de RCEA. Deels was ik erbij. Vaak was er tegelijk iets van verlangen en verlegenheid, van begrip en berouw. Als organisaties hebben we over en weer ook pijn benoemd, kwetsbaar en kostbaar.
Vergeving vragen
In het bijzijn van (oud-)werkers van de GZB en broeders en zusters uit Kenia (ook online) was op 25 januari 2024 een liturgische viering op de Wittenberg in Zeist, die naar Anglicaans voorbeeld dialogisch van aard was. In die viering spraken GZB en RCEA zich als organisaties uit bij monde van Martijn van den Boogaart en Dr Luka Ariko. We begonnen met wat niet goed was (waarheid). De GZB vroeg onder andere vergeving voor gebrek aan luisteren, respect en vertrouwen, voor geld als machtsmiddel en voor de baas spelen. De RCEA vroeg onder meer vergeving voor gebrek aan communicatie, rentmeesterschap en verantwoordelijkheid nemen, voor gebrek aan zorg en voor kerkpolitiek. Daarop is over en weer vergeving gevraagd en geschonken.
De GZB vroeg onder andere vergeving voor gebrek aan luisteren, respect en vertrouwen, voor geld als machtsmiddel en voor de baas spelen.
Aanleren
Samen beleden RCEA en GZB vervolgens niet altijd als partners met elkaar te zijn omgegaan. Dat is wel wat God ons graag gunt. Want Hij heeft ons samen uit genade tot zijn kinderen aangenomen om een zegen te zijn voor elkaar en voor mensen om ons heen. Daarom is voor God ook naar elkaar uitgesproken wat we willen aanleren (recht). De GZB belooft onder andere eerst te luisteren en te waarderen wat God in en door de RCEA doet, te gaan voor gedeeld eigenaarschap, wederzijds leren en samen beslissen hoe beschikbaar geld wijs te gebruiken, dit op basis van vertrouwen en met een dienende houding. De RCEA belooft onder meer effectief te communiceren, mede initiatief te nemen en geborgenheid te geven, dit met fijngevoeligheid voor cultuur en de bereidheid cultureel wegwijs te willen maken. Gezamenlijk spraken Dr Luka Ariko en Martijn van den Boogaart daarop tenslotte tegelijkertijd uit: zij aan zij willen we God dienen, nederig en beslist, ten behoeve van mensen om ons heen.
Symbolen
Met een handdruk, de uitwisseling van een kruis, het zingen van We are one in the Spirit en het ontvangen van brood en wijn is de verzoening vervolgens bekrachtigd en gevierd (verzoening). Dat was heel bijzonder. “Ik voelde de Heilige Geest”, zei ds. Obed Michelle uit Kenia, “ik kijk nu al uit naar de viering in Eldoret later dit jaar”. Velen waren diep geraakt: “Ook wij hebben dit nodig; goed om concreet te zijn; het heeft me goed gedaan; God is getrouw”. Ook Gera Geluk was intens dankbaar: “Vandaag mogen we bij elkaar zijn om elkaar in de ogen te kijken, te bidden en te zingen om Hem te danken, te loven en te prijzen. Want Hij maakte iets nieuws! (…) Wat moesten we veel leren. Maar we laten elkaar niet los (…) en gaan als broeders en zusters in Christus de Toekomst tegemoet.” Kort daarop overleed ze plotseling en werd de toekomst voor haar werkelijkheid.
Fellowship
Op 1 september 2024 was de viering in Eldoret in een kerkdienst in een kerkgebouw genaamd Ushirika, samenzijn, fellowship. Opnieuw klonken de schuldbelijdenissen en de beloften, opnieuw volgden de symbolen en rituelen, nu lichamelijker (met reidans en driedubbele handdruk) en uitbundiger (met taart in de vorm van een vuur). Weer was er vooraf ruimte in kleine kring pijn te delen, naar elkaar, naar de GZB, naar de RCEA. Deels was ik erbij. Vaak was er iets van dankbaarheid en deemoed, van familie en falen, van heling en huilen.
”Evalueer regelmatig; benoem de pijnpunten en stel je daarbij kwetsbaar op: waarin heb ik jou onvoldoende zien staan en geen recht gedaan?”
Op de adem van de Geest
Terugkijkend op dit bijzondere proces maak ik zes theologische lijnen iets explicieter.
1) We moesten een drempel over om kwetsbaar te durven zijn, ons te laten raken, zegswijzen die ik ontleen aan Henri Nouwen. Tot onze vreugde kwam God in onze kwetsbaarheid. En schiep Hij ruimte naar boven, naar binnen en naar buiten.
2) Het proces confronteert ons met schuld, gaat gepaard met pijn en sluit dorre tijden in. Het blijft voor ons verborgen hoe een vrucht groeit, wanneer een vrucht rijp is en wat de vrucht inhoudt. Het parool is: tegen wat voor ogen is in eerst geloven, dan zien, net als in de ballingschapsliteratuur van Jesaja 43.
3) De schuldbelijdenissen en de beloften zijn bewust dialogisch van aard, net als de rest van de liturgie – dit naar Anglicaans voorbeeld. Twee zendingsorganisaties in de gereformeerde traditie gebruikten voor deze gelegenheid een liturgische vorm door derden aangereikt.
4) De woorden van vergeving zijn bekrachtigd door gebaren om in ons gemoed verzoening te nestelen. God gebruikte vele door Hem gegeven uitingsvormen en zintuigen om pijn te delen en iets van heling te proeven.
5) De samenwerking wil ons missionair getuigenis dienen, nederig en beslist. Dit ontleen ik aan Dr. Bas Plaisier en Prof. David Bosch. Laatstgenoemde schreef dat nederig en beslist hand in hand gaan: “it is a bold humility – or a humble boldness. We know only in part, but we do know” (Transforming Mission, 1991:489). Eerstgenoemde zei na een pijnlijk proces van Samen op Weg dat het samengaan van Hervormden, Gereformeerden en Luthersen is ingegeven door missionair verlangen. Wij sluiten ons daarbij aan: we zijn gezegend om tot zegen te zijn. Dat gaat terug op Abraham (Gen. 12:3) en is volledig werkelijkheid in Christus (Gal. 3:14).
6) In en door alles waait iets van de Geest van God die opschudt en opfleurt. Toen Dr Luka Ariko werd gevraagd of alle kerken en zendingsorganisaties nu Around the Fire moeten gaan zitten zei hij: “Misschien niet op deze manier en zo lang. Maar evalueer wel regelmatig; benoem de pijnpunten en stel je daarbij kwetsbaar op: waarin heb ik jou onvoldoende zien staan en geen recht gedaan? In dit proces heb ik de Geest aan het werk gezien en dat zelf ook als genezend ervaren. Dat gun ik iedereen, ook in onze persoonlijke levens. Het geeft ruimte van boven en moed om in de verschillen die blijven samen verder te gaan”.
Thijs Blok is Regiocoördinator Oostelijk Afrika bij de GZB in Driebergen en predikant met een bijzondere taak van NGK Nijkerk-West. Hiervoor was hij docent theologie aan Ecole Réformée de Théologie in Lubumbashi, DR Congo (1998-2003) en aan Justo Mwale University in Lusaka, Zambia (2018-2023). Tussendoor was hij gemeentepredikant in Utrecht en Nijkerk. Zijn mailadres: tblok@gzb.nl
Foto’s (dank aan Thijs Blok): 1. Taart van vuur. Foto genomen tijdens de liturgische viering in Ushirika in Eldoret op 1 september 2024; 2. Avondmaal: vanuit hemels blauw daalt verzoenend rood bloed neer op groene aarde.