Kunnen we in de relaties die we hebben binnen de kerk wereldwijd vrij worden van de macht van geld? Kan mammon onttroond worden? Naar aanleiding van die vragen gaf econoom en schrijver Paul Schenderling op 29 oktober op uitnodiging van de NZR een lezing met als titel “Laat het recht stromen”, profetische woorden uit Amos 5:24. Schenderling ging allereerst in op bijbels-theologische visies op een rechtvaardige economie, deelde (in het licht daarvan) nieuwe inzichten in de mondiale economische machtsverhoudingen, en schetste ten slotte handelingsperspectieven voor onze relaties in de kerk wereldwijd. Hier volgt een korte weergave van de lezing van Paul Schenderling.
Het mysterie van het evangelie
“Wie zijn leven wil behouden, zal het verliezen; maar wie zijn leven verliest omwille van Mij, zal het behouden”. In navolging van Walter Brueggemann paste Schenderling dit centrale mysterie van het evangelie toe op het bezit van land: wie land inneemt zal het verliezen, maar wie land verliest zal het beërven. Land is in de Bijbel niet een bezit, maar een belofte voor wie God gehoorzaamt.
Gemeenschapseconomie en schuldeconomie
Schenderling vervolgde met de stelling, dat in de wereld van de Bijbel (én in de wereld van vandaag) een gemeenschapseconomie en een schuldeconomie tegenover elkaar worden geplaatst. In een gemeenschapseconomie draait het om kleine gemeenschappen waarin land gemeenschappelijk is en waarin werken en delen centraal staan. Daartegenover staat een schuldeconomie, waarin geld centraal staat als een middel tot het afpersen van de vruchten van arbeid en grond. Grootgrondbezitters hoeven niet te werken, terwijl anderen als schuldslaaf of als landloze arbeider uitgebuit worden.
In de tijd van Jesaja en de andere vroege profeten bestond geld nog helemaal niet. Wanneer het verschijnsel van geldschuld ontstaat zijn de profeten daar uiterst kritisch op. Als de één land (kapitaal) bezit betekent dat dat een ander onherroepelijk onrecht lijdt. De ontwikkeling van geld is niet los te zien van het ontstaan van de macht van militarisme en staatsgeweld.
De boodschap van de profeten
De boodschap van de Bijbelse profeten tegenover de ontwikkeling van een schuldeconomie is ten eerste, dat land en arbeid giften zijn van God. Zoals je niet een mens kunt bezitten, zo mag je ook land niet jezelf toe-eigenen. Ten tweede is er een duidelijk Bijbels verbod op het afpersen van de vruchten en land en van arbeid. “Gij zult niet begeren” is niet een psychologisch verbod maar heeft een duidelijke economische betekenis: afpersing is in strijd met de tien geboden. De Bijbel verzet zich van begin tot eind tegen zulk imperialisme. Dit is in tegenspraak met de houding van Christus. Wie zoals Hij niet uitbuit maar (zichzelf) verliest, die zal Gods belofte beërven.
De wereldwijde schuldeconomie
Van de Bijbel naar de geglobaliseerde wereldeconomie van vandaag: we leven nu in schuldeconomie 2.0, stelde Schenderling, waarin nog steeds dezelfde mechanismen werkzaam zijn als in het Bijbelse contrast tussen schuld- en gemeenschapseconomie. Ook nu nog komt alle geld voort uit schuld, en schuld betekent de macht om af te persen. Daarom is de rente op schuld altijd hoger dan de groei van loon, waardoor de rijken steeds rijker worden (zoals Thomas Piketty aantoonde). En dat geldt ook mondiaal: het Noorden wordt steeds rijjker ten koste van het mondiale Zuiden. Onderzoek van Emmanuel Wallerstein en Jason Hickel laat zien dat de continue geldstroom van het Zuiden (de periferie) naar het Noorden (het centrum) drie keer zo groot is als andersom. Schenderlings boodschap was dat de basismechanismen hetzelfde zijn als in Bijbelse tijd, maar dat het Bijbelse oordeel hierover ook onveranderd is. Schulden vergeven is niet alleen een geestelijke opdracht maar ook een economische.
Leven als Jezus
Wat moeten we doen, als westerse christenen en als kerken die zendingsrelaties hebben in de wereldwijde kerk? Schenderling bracht als eerste opdracht naar voren: weersta het kwaad. Dat heeft te maken met persoonlijke ethiek (leer te leven van genoeg, vooral als mensen in het mondiale Noorden) én met politieke ethiek. Dus stop de uitbuiting waar je die ziet gebeuren. Bouw in plaats daarvan aan gemeenschapseconomieën. Dat laatste geldt voor mensen in Noord én Zuid, en in het bijzonder kerken kunnen daarin een rol spelen. En dan is oproep: leer om te delen van Gods overvloedige gaven. De aarde geeft genoeg voor een waardig leven voor iedereen, dus er is geen excuus voor armoede.
Tot slot, zei Schenderling, met een toespitsing op onze onderlinge relaties in de kerk wereldwijd: het evangelie zélf heeft kracht om te spreken. Verberg die bevrijdende macht van Jezus’ boodschap niet onder een laag verhullende theologie. En geef ook ruimte aan profetische kritiek op de rijken en machtigen in het Noorden én het Zuiden. De kerk is een geweldige plek om christenen uit Noord en Zuid hun wijsheid te laten delen over hoe die gemeenschapseconomie van vertrouwen en van delen kan worden opgebouwd.
Willem van der Deijl is programmacoördinator bij de NZR en hoofdredacteur van TussenRuimte.
Foto: Pixabay, DEZALB.