In so many human crises, money plays a part. Debt and desire for things enslaves many people I know, and draws them into lives that are in the service of Mammon, a master they neither choose nor want, but who tricks them by playing on insecurities, on good intentions and on reasonable ambitions.1
Economie als verslavend systeem
Reflecterend op de lezing van Paul Schenderling, blijft bovenstaande analyse van Justin Welby met betrekking tot de rol van geld in onze Westerse samenleving me achtervolgen. Een economie die gebaseerd is op schuld en verlangen dringt zich inderdaad aan ons op. Dit is zeker het geval in deze laatste weken van de maand november, waarin we de reclames voor Black Friday niet meer kunnen ontwijken. Steeds meer en steeds indringender wordt er een appèl gedaan op ons verlangen, een verlangen dat vervuld zou kunnen worden door bezit en consumptie. En deze vervulling lijkt slechts mogelijk te zijn door geldelijke transacties en het creëren van schuld.
Ook David Smith in zijn boek God or Mammon spreekt van het verslavende aspect van geld. Hij verwijst naar Max Webers idee van de economie als een iron cage, een gevangenis waaruit we niet kunnen of willen ontsnappen.2 Steeds weer laat Smith zien hoe de huidige economische structuren en verhoudingen een realiteit zijn geworden die wij ons niet of nauwelijks meer anders voor kunnen stellen. Het is zoals de lucht die we inademen, of het water waarin de vis zwemt – ons hele leven is ervan doordrongen en wordt erdoor bepaald. Hij schrijft:
Mammon is a system, a total worldview which comes to dominate society and penetrates to the inner core of the lives of individuals, reshaping their values and desires.3
Een ander verhaal
Moeten we daarom concluderen dat het systeem zo’n macht over ons heeft dat we er niet aan kunnen ontsnappen? En geldt deze conclusie dan ook voor de verhoudingen binnen de christelijke kerk wereldwijd? Of, is het mogelijk om geld en de huidige onrechtvaardige economische structuren van de troon te stoten, zoals Justin Welby schrijft? Hoe zou dat eruit kunnen zien?
Het machtige verhaal van Mammon kan slechts ontkracht worden als we ontdekken hoe het een verhaal is van leugen en onderdrukking, van egoïsme en isolatie en als er een ander en beter verhaal tegenover staat.
Welby en Smith pleiten voor een Bijbels verhaal, waarin Sabbat en Jubeljaar, rust, vieren en het kwijtschelden van schulden een centrale plaats hebben. Relaties, verbinding en gemeenschap zijn de drijvende krachten binnen de maatschappij, van een samenleving waar ruimte en recht is voor een ieder en waar delen en geven leiden tot vermenigvuldiging en overvloed. Is het niet een herkenbare werkelijkheid dat delen meer vreugde geeft dan hebben? Het is het verhaal waarin de huidige economie van het tekort en competitie wordt vervangen door een economie van genoeg en een delen vanuit Gods oneindige overvloed.4 Tijdens de bespreking van Paul Schenderlings lezing spraken zowel Juliate Malakar als Jeremiah Agbeshie over een gemeenschapseconomie.
Te mooi om waar te zijn?
Maar is dit niet een te mooi verhaal? Gaat het niet voorbij aan de gebroken realiteit? Het is inmiddels wel duidelijk dat de christelijke kerk maar al te vaak meegaat in het verhaal van Mammon, ook in haar relaties binnen de kerk wereldwijd. Geld geeft nog altijd stem en macht aan degenen die het bezitten en eventueel besluiten er iets van te delen. Geven en delen leidt nog te vaak tot liefdadigheid die ongelijkheid, verlies van waardigheid en afhankelijkheidsrelaties in stand houdt. En maar al te vaak denken de rijken dat er niet meer genoeg is om van te delen. Een krimpende kerk leidt tot krimpende beurzen en een krimpcultuur. Daarbij komt dat het afleggen van verantwoording een belangrijk deel is van relaties waarin geld een rol speelt. Maar hoe vaak verwordt dit verantwoording afleggen tot een vernederende en zware last om de controle-zucht van de gever te bevredigen? Juliate Malakar verzuchtte tijdens het gesprek dat het erop lijkt dat de regels en verwachtingen van Amerikaanse en Europese donors groeien, terwijl hun bijdrage juist krimpt.
Vragen voor reflectie
Een mooi verhaal blijkt nog niet genoeg. Om het geld en de economie van het tekort van de troon te stoten zullen we ook zelf moeten veranderen en van de troon moeten stappen. We zullen onze visie op geld, de plaats en prioriteit die wij het geven binnen onze relaties moeten bevragen, alsook de vanzelfsprekendheden in ons verstaan van onszelf en de wereld waarin we leven.
It means that the process of making disciples is about taking down the scaffolding of some interpretive frames … dismantling the complexes that make nationalism seem normal, subverting the conventional wisdom that makes might right, and giving people new eyes with which to see and new ears with which to hear all that’s been going on around them all the while, but to which they have been oblivious so long as they lacked the right equipment with which to catch, retrieve and act upon the God-soaked reality.5
Allereerst zullen we onszelf de vraag moeten stellen wat ons verhaal van geld is en van het goede leven. Is geld ons verdiende bezit? Wat betekent het dat we het hebben gekregen en dat het God toebehoort? Wat is het doel? Materiële welvaart of wat anders? Durven we te luisteren naar het Bijbelse verhaal?
Ten tweede, realiseren we ons dat ons begrip van geld en de plaats die we het geven binnen relaties ook gekleurd wordt door onze culturele context en de historische bedding waarin het zich heeft ontwikkeld. Durven we te luisteren naar de ander, die van buiten onze context tot ons komt met vragen, en misschien zelfs met een profetische stem? Durven we eigen waarheden, prioriteiten en vanzelfsprekendheden los te laten om te kunnen komen tot een gezamenlijke en wederzijdse afhankelijkheid op alle terreinen van de relatie?
En ten derde zullen we na moeten denken over de praktische en organisatorische vragen. Welke praktijken, structuren en systemen kunnen we ontwikkelen binnen onze relaties als kerk wereldwijd, op weg naar “een ander Koninkrijk,” zoals Block, Brueggemann en McKnight dat benoemen. Hoe kan geld dienstbaar worden aan gemeenschapsvorming, gerechtigheid, gezamenlijkheid en wederkerige verantwoordelijkheid?
Een antwoord op deze vragen zal niet gemakkelijk te vinden zijn. De systemische realiteit en de iron cage zullen zichzelf niet makkelijk aan de kant laten schuiven. Daarvoor zal een gezamenlijke inspanning en een luisteren naar elkaar nodig zijn. Een Nederlandse kerk of zendingsorganisatie kan hier niet alleen en op eigen kracht verandering in brengen. Ook hier geldt dat binnen de kerk wereldwijd het goede leven begint met luisteren naar elkaar en met samen leven en werken in plaats van eenzijdig goede dingen doen voor de ander. En bovenal realiseren we ons dat het goede leven een Godsgeschenk is, dat we samen mogen ontvangen, met elkaar en in elkaar.
Berdine van den Toren-Lekkerkerker is directeur van de Nederlandse Zendingsraad.
1 Justin Welby, Dethroning Mammon: Making Money Serve Grace: The Archbishop of Canterbury’s Lent Book 2017 (Bloomsbury Continuum, 2016).
2 David W. Smith, God or Mammon: The Critical Issue Confronting World Christianity (Langham Academic, 2025), 6.
3 David W. Smith, God or Mammon: The Critical Issue Confronting World Christianity, 10.
4 Peter Block e.a., An Other Kingdom: Departing the Consumer Culture (Wiley & Sons, 2016).
5 David W. Smith, God or Mammon: The Critical Issue Confronting World Christianity, 310. Smith citeert hier Michael L. Budde, The Borders of Baptism: Identities, Allegiances, and the Church (Eugene: Cascade, 2011).
Bronnen:
Block, Peter, Walter Brueggemann, en John McKnight. An Other Kingdom: Departing the Consumer Culture. Wiley & Sons, 2016.
David W. Smith. God or Mammon: The Critical Issue Confronting World Christianity. Langham Academic, 2025. https://langhamliterature.org/god-or-mammon.
Welby, Justin. Dethroning Mammon: Making Money Serve Grace: The Archbishop of Canterbury’s Lent Book 2017. Bloomsbury Continuum, 2016.
Foto: Pixabay (barbaracascao)