Hoe kunnen kerken in Guatemala, een land vol geweld en sociale tegenstellingen, de dialoog aangaan met de politiek en met maatschappelijke instellingen? Vallen de torenhoge problemen in dit land eigenlijk wel te overwinnen? Een mentaliteitsverandering is noodzakelijk en vredeseducatie lijkt een voorzichtig begin. Na een beschrijving van de complexe chaos in zijn land, maakt José Castillo Azurdia gewag van enkele initiatieven op dat gebied die hoopgevend zijn.
De geschiedenis van Guatemala is door geweld getekend, verschillend in omvang en intensiteit en ook wisselend van aard. Vanaf de onafhankelijkheid in 1821 is de structuur van economische, culturele en sociale relaties uiterst hiërarchisch geweest, nog eens versterkt door een diepgewortelde koloniale erfenis. De beginnende Republiek van Guatemala kreeg daardoor haast als vanzelf trekken van uitsluiting en racisme. Armen en inheemsen werden door de staat op gewelddadige wijze buitengesloten. De opeenstapeling van rijkdom in handen van een kleine elite leidde op grote schaal tot werkeloosheid, armoede, onderontwikkeling, discriminatie en sociale ongelijkheid. Straffeloze maffiapraktijken en interne gewapende conflicten maakten dat het geweld zich wist te nestelen tot op de hoogste niveaus.
Het Guatemala van vandaag gaat nog altijd gebukt onder sociaal geweld en criminaliteit, met chaos als gevolg daarvan voor individu en samenleving.
Guatemala gaat nog altijd gebukt onder sociaal geweld en criminaliteit
Sociale wanorde en onzekerheid
Het voortdurende geweld heeft een niet-aflatende impact op de kwijnende nationale economie. Er is een tekort aan arbeidsplaatsen; investeringen worden onmogelijk gemaakt, middelen gaan verloren. Waar het traditionele samenleven de criminaliteit nog in toom wist te houden, vallen gezinnen nu uiteen.
Vooral jongeren glijden gemakkelijk af in deze sociale wanorde. Door armoede en werkeloosheid vormen zij groepen die uitgroeien tot criminele benden. Jongeren zijn de voornaamste daders én slachtoffers van huiselijk geweld. Onderwijs is broodnodig; maar de meerderheid van de bevolking heeft geen toegang tot enige vorm van onderwijs; als het al wordt aangeboden is het vaak heel gebrekkig.
De verstedelijking met zijn opeenhoping van mensen, werkeloosheid en ongelijkheid vormt een explosief mengsel voor roofovervallen, ontvoeringen en, meer in het algemeen, fysiek geweld met vuurwapens.
Op dit moment vallen er veertig doden per dag ten gevolge van geweld in stedelijke gebieden. Kostbare mensenlevens gaan verloren, de emotionele schade bij hen die overleven is groot. Zij gaan door nachtmerries en angsten, depressies en pijn heen, en hebben te kampen met posttraumatische stress en verstoring van het psychologische evenwicht. Bovendien is er de moeilijk te meten schade in gevoelens van onzekerheid en het verlies van basisvertrouwen in mens en samenleving.
Andersom is ook de explosie van geweld niet los te zien van de huidige economische en sociale ontwikkelingen in Guatemala, waar het proces van democratisering is samengegaan met een economisch model van commerciële en financiële liberalisering. Die heeft een enorme desintegratie van de werkeconomie in stad en platteland laten zien, begeleid door een sterke toename van het aantal ‘arbeiders voor eigen rekening’; volgens de laatste statistieken meer dan zeventig procent van het werkende deel van de bevolking.
Werk en economische activiteiten krijgen steeds informelere trekken, waarbij mensen met elkaar botsen om macht en invloed. Sommigen grijpen de kans om snelle bedrijfjes en zaken op te zetten; anderen werpen zich op de reproductie van video’s en cd’s, verkoop op de markt of het runnen van bars. Vaak ontspoort het in smokkel, mensenhandel, pornografie en uitbuiting van vrouwen.
Straffeloosheid zorgt ervoor dat geweldssituaties voortwoekeren. Tot op de dag van vandaag duurt deze situatie voort. Ook de nieuwe Democratische Staat, zoals die vanaf 1985 volgens de lijnen van de huidige Politieke Grondwet functioneert, is erdoor beïnvloed.
Lichtpuntjes
De geweldsspiraal met de zo desastreuze gevolgen voor economie en samenleving is een structureel probleem dat schier onoplosbaar lijkt. Want waar te beginnen?
Maar er zijn lichtpuntjes. Van staatswege worden er zeker pogingen gedaan om tot een vreedzame oplossing van conflicten te komen. De Grondwet van de Republiek van Guatemalastelt niet voor niets: ‘De staat van Guatemala is er om het individu en het gezin bescherming te bieden, zijn hoogste doel is om het algemeen welzijn te dienen.’ En: ‘Het is de plicht van de staat om de inwoners van de republiek leven, vrijheid, recht, zekerheid, vrede en integrale ontwikkeling van het individu te garanderen. De staat beschermt het menselijke leven vanaf zijn conceptie, evenals de integriteit en de persoonlijke veiligheid van iedere inwoner.’
Guatemalteken koesteren een grondig wantrouwen jegens de overheid
Een barrière is dat de Guemalteken een grondig wantrouwen koesteren jegens enige bemoeienis van de overheid op welk terrein dan ook, omdat niemand tot nog toe een behoorlijke rechtsstaat heeft zien functioneren. Een mentaliteitsverandering is hard nodig.
Een andere hindernis is dat het de staat zonder middelen niet lukt beambten adequaat toe te rusten en te trainen. Lokale autoriteiten, rechters, ambtenaren, politiemensen en anderen die werkzaam zijn in publieke diensten worden erg slecht betaald in relatie tot hun verantwoordelijkheid en de risico’s die zij lopen. Bovendien kost het nogal wat om de talloze inwoners die wonen op de meest afgelegen plaatsen van het land te bereiken. Degenen die de staat de uitvoerende macht betwisten , met andere woorden de georganiseerde misdaad, daarentegen, beschikken over ruime financiële middelen. Zij kunnen zich gemakkelijk wapens en transportmiddelen verschaffen waardoor zij kunnen doordringen tot gebieden waar de staat onmogelijk kan komen. Het geld dat zij in de zak steken stelt hen ook nog eens in staat om het hart van de bevolking te winnen.
‘Alternatieve justitie’
Er is enorm behoefte aan een integrale politiek van burgerbescherming en strijd tegen het geweld die verder gaat dan conjuncturele maatregelen. Ook versnelling van het proces van hervorming en versterking van het Guatemalteekse rechtssysteem in een effectieve en opportune toepassing van de wet zou veel betekenen.
Interessant is de gedachte van een ‘alternatieve justitie’. Guatemala kent een alternatief systeem van justitie, gebaseerd op de wereldbeschouwing van de Maya’s.
Helaas wordt de betekenis daarvan nog steeds miskend. Programma’s van gerechtigheid in deze lijn komen dichtbij de burgers en zijn al eeuwen gebaseerd op de ervaring van vreedzame oplossingen van conflicten. Zij zouden een uitstekende manier zijn om ook veel kleinere delicten op te lossen.
Kerken werken aan herstel
De kerk in het algemeen beoogt het Koninkrijk van God en zijn gerechtigheid tegenwoordig te stellen. We kunnen er niet omheen de actie van de kerk in de context van geweld te analyseren. Wij moeten alle soorten van geweld die zich voordoen in ogenschouw nemen, met nadruk op structureel geweld dat tot sociale ongelijkheid voert.
Er zijn momenteel verschillende kerken die zich specifiek richten op het versterken van individu, gezin, parochies en buurten, met diverse programma’s van training en toerusting en pastorale begeleiding. Ik noem drie organisaties met hun doelstellingen.
Aartsbisschoppelijk Bureau voor Mensenrechten
Zo is er het Aartsbisschoppelijk Bureau voor Mensenrechten, dat op drie terreinen een strategie heeft geformuleerd om vanuit geloof en kerk te werken aan herstel van menselijke en sociale waardigheid in Guatemala. Dat gebeurt in de vorm van vredeswerk en vredesonderwijs, bij onderricht en ondersteuning op het gebied van mensenrechten (aangifte doen andere gerichte rechtsprocessen), en werken aan verzoening tussen individuen, gezinnen en groepen, in samenwerking met anderen ook buiten de kerk.
Observatorium voor kinderen en adolescenten
Het Observatorium voor kinderen en adolescenten die slachtoffer zijn van geweld in Guatemala is voortgekomen uit het Aartsbisschoppelijk Bureau Mensenrechten. Vanaf het jaar 1996 publiceert het zijn jaarverslag over de situatie van de jeugd in Guatemala.
Sociaal Pastoraat van de Rooms-Katholieke Kerk
De beweging van Sociaal Pastoraat wordt gevormd door een groep personen die tot de katholieke kerk behoren en zich wijden aan sociaal werk met de bedoeling de naasten te helpen. Zij brengen het Evangelie aan mensen die God niet kennen en verrichten daden van liefdadigheid op allerlei terrein voor ieder die het nodig heeft. Het Sociaal Pastoraat laat in concrete vormen van dienst zien hoe de kerk present is middenin de samenleving, in haar leden en in haar instituties om de integrale ontwikkeling van de mens te bevorderen volgens de principes van de Bijbel.
De doelstelling is tweeledig:
– inzet voor de integrale bevrijding van de mens (van persoonlijke en maatschappelijke zonde door de gemeenschap met God en de naaste) en een sterkere solidariteit, onderlinge liefde en gerechtigheid.
– De samenleving transformeren en zo samen bouwen aan de zozeer verlangde beschaving van liefde.
Nationaal Netwerk voor Recht en Vrede
Red Paz is de verkorte naam van Red Nacional de Justicia y Paz, Nationaal Netwerk voor Recht en Vrede, oftewel Vredesnetwerk. Red Paz is in 1996 ontstaan vanuit het sociale werk van de Mennonietenkerk in Guatemala. Het is een kleine organisatie die zich inzet voor vredeswerk in Centraal-Amerika.
Hun belangrijkste werk is de vredeseducatie. Red Paz geeft cursussen aan mensen die betrokken zijn op de samenleving en die recht en vrede voor hun land zoeken. Daarbij richt men zich vooral op mensen aan het grondvlak, die conflictsituaties in gezinnen, gemeenschappen en kerken willen ombuigen tot situaties waarin vreedzaam wordt samengeleefd.
Hoop
Op het sociale vlak is participatie van de burger heel belangrijk om de sociale netwerken en het werk van de plattelandsgemeenschappen en in de marginale gemeenschappen in de steden te versterken. Iedere politiek, ieder sociaal programma of kerkelijke project dat de menselijke waardigheid zoekt te bevorderen en uitgaat van de mens als geschapen naar het beeld van God, heeft onvervreemdbare en altijd durende rechten. Wanneer op deze manier mensen in hun aanleg en bekwaamheden worden gestimuleerd en versterkt, kunnen we bouwen aan vrede en sociale harmonie in Guatemala. Als we dat voor ogen houden, groeit er hoop.
Vertaling: Wout van Laar
― José Luis Azurdia is werkzaam bij Red Paz in Guatemala, een organisatie die zich inzet voor vredeswerk. Red Paz is een partnerorganisatie van Kerk in Actie.