In haar werk als verloskundige gaat Janneke Gitsels vaak in gesprek met aanstaande ouders over prenatale screening. In het kader van haar studie theologie onderzocht ze welke rol een islamitische geloofsovertuiging speelt in het besluitvormingsproces rondom deze screening. Ze interviewde tien zwangere vrouwen van Turkse komaf en bestudeerde wat gezaghebbende islamitische bronnen zeggen over de waarde van het (ongeboren) leven.
Zwangere moslimvrouwen vertellen tijdens de voorlichting over prenatale screening dat abortus vanuit hun islamitische achtergrond niet is toegestaan. Dit is ook het geval wanneer de foetus een ernstige aangeboren afwijking blijkt te hebben. Aan de andere kant worden er toch gevallen van abortus provocatus na prenatale screening door moslimvrouwen gemeld. Dit roept de vraag op, hoe zwangere moslimvrouwen denken over prenatale screening. Speelt het geloof een rol tijdens de zwangerschap van moslimvrouwen in het wel of niet laten doen van de combinatietest en/of de SEO? En speelt het geloof een rol in het vervolgtraject als er een afwijking wordt opgespoord? Hoe waarderen zij het ongeboren leven, en hoe een leven van iemand met een (aangeboren) afwijking?
Bang
Acht van de tien geïnterviewde vrouwen vonden de keuze om wel dan geen combinatietest en de SEO te laten doen niet lastig. De twee die het wel een moeilijke keuze vonden, waren opmerkelijk jong, namelijk 20 en 22 jaar. Eén van deze twee zat daarnaast nog met het dilemma dat haar man de combinatietest niet nodig vond, terwijl zij het aanvankelijk wel wilde laten doen.
Uiteindelijk heeft zij de combinatietest niet laten doen. Opvallend was daarnaast dat het juist deze twee vrouwen waren, die een groot deel van hun zwangerschap in gedachten bezig waren met de mogelijkheid van het krijgen van een gehandicapt kind. TC (20 jaar) vertelde: ‘Ik was wel bang, wat moet ik doen, misschien krijg ik wel een mongolenkind en dan word ik zeker gek.’ En FD (22 jaar) verwoordde het als volgt: ‘Maar ik denk er echt heel, heel veel aan of het een mongooltje wordt, of dat soort dingen, of geen tenen of vingers.’ Vier vrouwen hebben de combinatietest laten verrichten en alle tien de SEO.
Belangrijk
Op de vraag wat het geloof voor je betekent, gaven de vrouwen uiteenlopende antwoorden. AA (30 jaar): ‘Ik kan terugvallen op het geloof, zeg maar, als het niet meevalt, dat ik daar kracht van krijg, en ook als ik op sommige dingen geen antwoord kan vinden.’ En YC (22 jaar) was heel stellig: ‘Het is heel belangrijk, het is nummer één in mijn leven, daarna komt de rest.’ SC (30 jaar), die aanvankelijk zei dat ze er niets aan deed, gaf toch als antwoord: ‘Het hoort erbij.’ Voor FD (22 jaar), die overigens niet tevreden was met haar praktische geloofsstatus, betekent het ‘heel veel’. En BP (26 jaar) vat het samen in: ‘Het is belangrijk, het is gewoon je leefwijze.’ Daarmee geeft ze het antwoord dat ik bij de meeste vrouwen geproefd heb: ook al is het ‘gewoon’ je leefwijze, het is wel degelijk belangrijk.
‘Het is belangrijk, het is gewoon je leefwijze’
Beschermen
Indien er sprake is van een ernstige aangeboren afwijking, kan na prenatale screening besloten worden de zwangerschap te beëindigen. Acht vrouwen waren echter van mening dat de islam abortus überhaupt niet toestaat. Eén van hen vond dat het wel toegestaan is. Eén vrouw gaf aan niet te weten wat de islam hier over leert.
YC (22 jaar) reageerde verontwaardigd op de vraag of een moslim een abortus mag laten plegen: ‘Je mag niet iemand zo maar weg laten halen, een leven. Dat kind heeft niets te zeggen. Wanneer je iemand vermoordt, dan ga je de hel in. En vooral voor een baby die in de buik zit, die heeft niks te zeggen, die kan niet praten. Haal je dat zomaar weg, zomaar een hartje dat in de buik zit, dat klopt… Nee, nee, dat mag zeker niet. Dat staat gewoon vast.’ En RY (24 jaar) vond dit een erge zonde: ‘Je doet wel meer dingen die niet mogen van je geloof, maar dit vind ik toch leven en dat vind ik anders, vind ik echt zielig. Ik wilde dit kindje ook helemaal niet, nee. Maar ik heb niet nagedacht over abortus of zo. Eigen schuld, denk ik dan.’
Vier vrouwen die een abortus vanuit hun islamitische achtergrond geen optie vonden, wezen op de eigen verantwoordelijkheid van de vrouw en de mogelijkheid om anticonceptie te gebruiken. Opvallend was dat de vrouwen vaak het woord ‘beschermen’ gebruikten als het om anticonceptie ging. FD (22 jaar): ‘Je hebt hier heel veel dingen om te doen, weet je, om je te beschermen, dat soort dingen, maar waarom laten ze het dan weghalen?’
Zes vrouwen zeiden dat de Koran abortus niet toestaat. Volgens RY (24 jaar) volgt er zelfs straf van God op als je een abortus laat doen: ‘Je wordt er zeker voor gestraft, ja.’ Vijf vrouwen waren van mening dat, indien de gezondheid van de moeder in groot gevaar is, een zwangerschapsafbreking wel is toegestaan. Eén vrouw gaf als reden een buitenbaarmoederlijke zwangerschap. Een andere reden is een zwangerschap na een verkrachting.
Beloning
Alle vrouwen antwoordden unaniem dat ze denken dat het God niet uitmaakt of iemand een handicap heeft. God denkt ook niet anders over iemand met een geestelijke beperking dan over iemand met een lichamelijke beperking. Hij waardeert ieder mens gelijk, want Hij heeft iedereen geschapen, zoals BP (26 jaar) het uitdrukte: ‘Gewoon als een volwaardig, gewoon als een mens, denk ik. Zo toch door God geschapen, die weet het het beste.’ En YC (22 jaar) zei: ‘God kijkt iedereen aan met liefde.’
Zou God een bedoeling hebben met gehandicapte personen? Vijf vrouwen zagen het als een opdracht, zoals NC (37 jaar): ‘Ik denk dat je zo’n opdracht krijgt van God, het is een test voor jezelf; en dan kijken wat jij er mee doet.’
SB (26 jaar) koppelt de test van God aan een beloning: ‘Kijk, sommige mensen krijgen een belemmering. Het is een soort test waar je je doorheen moet sleuren. Of je het nu goed of slecht doet, je wordt er voor beloond.’ En als beloning noemt YC (22 jaar) in dit kader het gaan naar de hemel: ‘Stel je voor dat mijn zoontje het syndroom van Down zou hebben, dan zou het een reden zijn voor mij, dat ik een moeilijker leven zal krijgen, misschien pijnlijker of, misschien juist heel anders doordat hij gehandicapt zal zijn… Maar Allah zegt ook: “Hoe harder je op deze wereld wordt getest, hoe sneller je de hemel in zult gaan.”’ SC (30 jaar) ziet het echter als een straf van God: ‘Dan heb je zeker iets verkeerds gedaan in je leven. Ja, dan ben je een slecht mens geworden, je hebt iets verkeerds gedaan.’
Niet problematisch
Het aanbieden van de combinatietest en de SEO doet de vrouwen stilstaan bij de mogelijkheid een kind met een beperking te krijgen. RY (24 jaar ): ‘En als je zwanger bent, dan denk ik: zit het dan wel goed bij mij? … Dan vind je het eng, want dan sta je er ook bij stil.’ Daarnaast waren er nog drie vrouwen, die zich beduidend ernstige zorgen hadden gemaakt over de gezondheid van hun ongeborene. Die zorgen waren echter na de SEO grotendeels verdwenen.
‘Als mij iets moet overkomen, gebeurt het toch wel’
Twee van de geïnterviewde vrouwen plaatsten deze zorgen in een groter kader. Immers, een gezond geboren kind kan later een ongeluk krijgen, of op het slechte pad geraken. SB (26 jaar): ‘Ik heb zoiets van, als het kind of mij iets moet overkomen, dan gebeurt dat toch wel. Kijk, ik kan nu een gezond kind op de wereld zetten, maar ja, je krijgt een ongeluk of wat dan ook, en dan kan het zijn dat het invalide raakt, ja, dat er iets mis gaat en dergelijke, dat kan altijd gebeuren.’ YC (22 jaar) omschreef het als volgt: ‘Als het is een gezond kindje is en het komt op de wereld zonder handicap, helemaal volmaakt, maar hij of zij wordt op latere leeftijd een crimineeltje en er gebeurt iets, zeg je dan: “Had ik maar abortus gepleegd?” Nee.’
Het geloof van deze tien zwangere moslimvrouwen is verweven met hun dagelijks leven en speelt ook bij prenatale screening een nadrukkelijke rol. Een opvallende uitkomst van het onderzoek is dat vrijwel geen van de zwangere vrouwen het krijgen van een gehandicapt kind als problematisch zag. De interviews bevestigden het beeld dat zwangere moslimvrouwen vanuit hun geloof in principe geen mogelijkheid zien om de zwangerschap af te breken, tenzij het leven van de zwangere vrouw in gevaar is. Slechts één zwangere moslimvrouw zag wel een mogelijkheid voor het beëindigen van de zwangerschap, zij het onder specifieke condities. Dit past bij de statistieken die laten zien dat slechts af en toe een abortus voorkomt bij het afnemen van de obstetrische anamnese (of er en hoe een eerdere zwangerschap of miskraam was).
Bezieling
Het islamitisch mensbeeld is als volgt te omschrijven: alle mensen worden als moslim geboren, en zijn door God geschapen. Alle mensen zijn gelijk voor God, ongeacht ‘geloof, huidskleur, sociale klasse, sekse of overtuiging’. Elk mens is zuiver en onschuldig geboren, dat wil zeggen in potentie perfect. Een ieder is geneigd tot het doen van het goede. De mens heeft een vrije wil, hetgeen inhoudt dat de mens keuzevrijheid heeft en verantwoordelijk is voor zijn eigen handelen. Deze eigen verantwoordelijkheid is onder andere gerelateerd aan het geloof in het oordeel op de laatste dag.
Iemand met een goede gezondheidsstatus is voor God gelijk aan iemand met een lichamelijke en/of geestelijke beperking. Vanuit deze achtergrond heeft een moslim groot respect voor alles wat leeft. Omdat God de schepper van het leven is, is ook een ongeboren vrucht een leven uit Gods hand. Tijdens het ongeboren leven is het inblazen van de ziel door God in de foetus een belangrijk moment: ‘Toen jouw Heer tot de engelen zei: “Ik ga een mens uit klei scheppen. En als ik hem gevormd heb en hem iets van Mijn geest heb ingeblazen, valt dan in eerbiedige buiging voor hem neer.”’ (Soera 38:71,72)
Het leven nemen zoals God het gegeven heeft
De bezieling is om twee redenen van fundamenteel belang: het onderstreept de superioriteit van de mens boven alle andere levende wezens, en daarnaast onderscheidt het twee fasen in de foetale ontwikkeling, waarbij de foetus in de eerste fase nog geen, en in de tweede wel een ziel heeft. Aan de hand van de bovengenoemde soera wordt een ongeborene in ieder geval vanaf de 120e dag na de conceptie als een persoon gezien. Dit gegeven maakt dat een zwangerschapsbeëindiging na de 120e dag, oftewel na negentien weken en één dag, verboden is. Het is wel toegestaan een zwangerschap voor de 120e dag af te breken, indien de gezondheid van de moeder door de zwangerschap ernstig in gevaar is, indien er sprake is van een ernstige aangeboren afwijking of indien een zwangere nog borstvoeding geeft.
In specifieke situaties bieden gezaghebbende islamitische bronnen dus de mogelijkheid een zwangerschap af te breken, mits de abortus voor de 120e dag na de conceptie plaatsvindt.
Uit dit onderzoek blijkt echter dat zwangere moslimvrouwen hiervan vrijwel niet van op de hoogte zijn. Daarnaast lijken deze vrouwen niet te zoeken naar deze (tussen)ruimte om een zwangerschap af te breken. Zij nemen (met vreugde) het leven zoals God het hen geeft, ook als hun kind een aangeboren afwijking mocht hebben.
Literatuur
D. Atighetchi, Islamic Bioethics: Problems and Perspectives, Dordrecht 2007.
M.S. Bazna en T.A. Hatab, ‘Disability in the Qur’an: The Islamic Alternative to Defining, Viewing, and Relating to Disability’, Journal of Religion, Disability& Health, 9(1), 2005.
M.M. Ghaly, Islam and Disability. Perspectives in Islamic Theology and Jurisprudence, Leiden 2008.
V. Rispler-Chaim, Islamic Medical Ethics in the Twentieth Century, Leiden 1993.
— Janneke Gitsels MA is verloskundige, en promovenda aan de Theologische Faculteit van de Vrije Universiteit en van het instituut EMGO+, afdeling Midwifery Science.