Orthodoxie en ecologie bij patriarch Bartholomeos I
Patriarch Bartholomeos I van Constantinopel is de hoogste leider van de Oosters-Orthodoxe Kerk, ‘eerste onder gelijken’ te midden van de patriarchen en hoofden van de overige Orthodoxe Kerken, denk aan die van Rusland, Roemenië, Libanon-Syrië. Bartholomeos wordt ‘de groene patriarch’ genoemd vanwege zijn ijver voor het behoud van het milieu.
Het Patriarchaat van Constantinopel te Istanboel maakte al onder Bartholomeos’ voorganger, patriarch Dimitrios (1972-1991), de ecologie tot speerpunt. In 1989 maakte deze het traditionele begin van het Orthodoxe kerkelijke jaar, 1 september, tevens tot ‘Dag van gebed voor de bescherming van het milieu’. En de ‘groene patriarch’ Bartholomeos staat, hoewel ook initiator, tegelijkertijd in een bredere beweging van Orthodoxe kerken, theologen, denkers en gelovigen ten gunste van het behoud van het milieu.
Ecologie volgens patriarch Bartholomeos
Bartholomeos heeft sinds zijn intronisatie als patriarch in 1992 zijn ecologische visie ten volle uitgedragen. Hij plaatst daarbij het behoud van het milieu in een principieel bredere context. Hij wijst op een – ook door anderen veel gelegd – verband tussen eco-logie en eco-nomie, allebei afgeleid van het Griekse woord voor huis: oikos. Wij, mensen van welke achtergrond ook, zijn verantwoordelijk voor de wereld als ons aller huis – een beeld dat paus Franciscus in zijn vorig jaar verschenen encycliek Laudato Si’ eveneens gebruikt.
Verkeerd omgaan met het milieu treft vooral de armen in onze wereld. Het voeden van de hongerigen moet gebeuren, maar belangrijker is het uitbannen van honger, onder andere via milieubehoud. Ecologie heeft alles met sociale rechtvaardigheid te maken, vooral ten opzichte van de zwaksten. Patriarch Bartholomeos’ insteek hierbij is die van een gezamenlijke inzet van wetenschap en geloof. Hoewel verschillende domeinen, zijn het geen gescheiden werelden, maar veeleer tot vruchtbare samenwerking geroepen én ertoe in staat.
Orthodox erfgoed
Het Orthodoxe geloofsgoed heeft iets wezenlijks in petto voor de wereldwijde ecologische discussie en inzet. Welke elementen van het christelijk geloof zoals de Orthodoxie dat ziet, zijn hierbij essentieel? Op het signaleren van deze ‘theologische’ elementen bij patriarch Bartholomeos concentreert zich dit artikel. Bartholomeos spreekt zelf over een eucharistisch en ascetisch ethos. Voeg hierbij het belang dat hij met heel de Orthodoxie hecht aan het bijbels getuigenis. De Amerikaanse Grieks-orthodoxe theoloog John Chryssavgis, die over de ecologische inzet van de Orthodoxie en met name die van Bartholomeos heeft geschreven, spreekt over ‘Orthodoxe praxis: drie modellen voor de zorg voor de aarde’. Zijn terminologie neem ik over.
Het bijbelse model
Voor de patriarch is, als in principe voor ieder christen, onze werkelijkheid – dat wil zeggen de wereld, de kosmos, de natuur, het milieu – Gods schepping, zoals ook Genesis 1 dat verkondigt (vergelijk Psalm 19:2). Heel deze schepping is een geschenk van God. Het adequate antwoord van de mens op dit geschenk is ‘dankzegging’ aan God, eucharistia in het Grieks. Deze dankzegging impliceert een goede omgang met Gods schepping.
Maar de mens is ook behept met afwijzing van dit geschenk en – meer nog – van de Gever ervan. De mens wil niet ontvangen van God, benadert Gods gave niet met dankbaarheid, maar wil ‘hebben’ (begeerte). Dit raakt aan de menselijke oerzonde uit het verhaal van de zondeval (Genesis 3). Deze tragische afwijzing, deze ‘zonde’, klinkt ook door in de manier waarop mensen met de schepping in ecologische zin omgaan en die de patriarch als ‘consumptisme’ omschrijft. Niet door te delen (communio), maar in competitief gedrag gaan wij met de gave van de schepping en met elkaar om – ten koste van de allerarmsten. Dit (collectieve) wangedrag ten opzichte van het milieu is voor patriarch Bartholomeos onlosmakelijk verbonden met zonde. Ecologische inzet impliceert daarom metanoia, bekering.
Het sacramentele model
In de Orthodoxie is de liturgie, met name de sacramenten, het brandpunt bij uitstek van het geloof. Dit geldt a fortiori voor de Goddelijke liturgie: de ‘eucharistia’ als het meest geëigende antwoord op Gods gave. De schepping is ‘sacred’ en daarmee sacramenteel. Bartholomeos citeert voortdurend uit de liturgie van zijn kerk. Een geliefde tekst komt uit het eucharistische gebed van de Maaltijd des Heren. De priester heft de gaven van brood en wijn, lichaam en bloed van Christus, op en zingt namens de hele gemeente tot God: ‘Wat van U is, [genomen] uit het Uwe, dát bieden wij U aan, in allen en voor allen.’ De mens geeft wat van God is, aan God – want álles wat de mens ‘heeft’, is Gods gave. Dit ‘geschonken zijn’ bepaalt onze (ver)houding tot de schepping ook in ecologische zin. Zoals de eucharistie een sacrament is, zo is ten diepste ook onze verhouding met het milieu sacramenteel. En de Orthodoxie kent ook ‘de liturgie ná de liturgie’: het geloof concreet (be)leven in de alledaagse werkelijkheid.
Twee liturgische feesten uit het kerkelijk jaar zijn een bijzondere inspiratie voor de ecologie. Het feest van Theofanie (6 januari) viert Jezus’ doop in de Jordaan (Mattheüs 3 e.a.). In de teksten van het feest wordt niet zozeer Jezus geheiligd door het water van de doop uit handen van Johannes de Doper, maar de wateren zélf door Jezus. Aanvankelijk bron van chaos en onheil worden ze zo omgevormd tot ‘middel’ van heiliging voor de mens. In feite wordt héél de kosmos getransformeerd. Deze ‘kwaliteit’ van water is onvermijdelijk een appèl om goed met water om te gaan.
De transformatie van mens én kosmos komt nog pregnanter tot uitdrukking in het feest van Jezus’ transfiguratie (Mattheüs 17 e.a.) op 6 augustus. De liturgie van dit feest benadrukt vooral dat de aanwezige leerlingen van toen (Petrus, Johannes en Jacobus) én wij, de leerlingen van nú, worden getransfigureerd. Geschapen naar Gods beeld en gelijkenis (Genesis 1), vervreemdde de mens zich van God en verloor de gelijkenis met Hem. ’s Mensen verloren gegane gelijkenis met het beeld van God ‘van den beginne’ wordt nu in Christus aan diezelfde mens terug geschonken. Deze weg en dit doel van de menselijke omvorming, het ‘gelijkvormig zijn aan het beeld van Zijn Zoon [= Christus]’ (vergelijk onder andere Romeinen 8:29) is dierbaar aan de Orthodoxie in het algemeen en aan patriarch Bartholomeos in het bijzonder. Deze transfiguratie betreft opnieuw niet alleen de mens, maar héél de kosmos. Denken wij aan Paulus’ woorden: ‘Want ook de schepping zal verlost worden uit de slavernij van de vergankelijkheid, en delen in de glorierijke vrijheid van Gods kinderen’ (Romeinen 8:21). Dit perspectief van de getransformeerde schepping als geheel biedt de mens een nieuwe verhouding tot haar en geeft daarmee aan de mens de grote opdracht van het behoud van de schepping.
Het ascetische model
Ascese (Grieks: askèsis) betekent oefening. Ascese verwijst in de Orthodoxie naar de traditie die vooral door de monniken is ontwikkeld, maar ook door de ‘leken’-gelovigen wordt geleefd: de geestelijke oefening (in de vorm van vasten, waken, het gebed, het beoefenen van de caritas, boete) die de metanoia (letterlijk: ‘mentaliteitsverandering’) op de geestelijke weg schraagt en voedt. De patriarch relateert ‘ascese’ aan askeo, het achterliggende werkwoord in het Grieks ‘dat de discipline inhoudt van leven in eenvoud’.1 Het gaat over het zich afwenden van een uitbuitende omgang met de wereld naar een ‘delende’ omgang ermee; over de zelfbeheersing en zelfcontrole die daarvoor nodig zijn; over een houding waarbij de noden van de wereld als geheel centraal staan.
Activiteiten van de patriarch
Wat maakt deze patriarch ‘groen’? Hij roept op tot ecologisch bewustzijn. Hij ziet daarbij voor zichzelf als religieus leider niet zozeer, is mijn indruk, de taak weggelegd van concrete ecologische analyses et cetera. Wel de opdracht tot een voortdurende wake-up call én tot verbinden en faciliteren. Vanuit de Orthodoxe traditie roept hij mensen uit de wereld van politiek, wetenschap en religie op om vanuit hun specifieke terrein de krachten in te zetten voor het behoud van het milieu. Deze ‘specialisten’ zijn het die hij in de eerste plaats in zijn vele toespraken over ecologie aanspreekt.
De patriarch treedt in dezen ook graag concreet op als verbindende figuur. Hij organiseert daarom vrijwel elk jaar een congres waarvoor hij deze mensen uitnodigt. Enkele keren kregen die de vorm van bootreizen op de Adriatische Zee (2002), de Noordelijke IJszee (2007) en de rivier de Missisippi (2009). Hij houdt ook over heel de wereld lezingen over de ecologie, zoals de Quasimodo-lezing te Utrecht in april 2014 op uitnodiging van de Oud-Katholieke Kerk. Hij stichtte ook binnen zijn eigen patriarchaat een instelling die het behoud van het milieu wil bevorderen.
Verder pleit Bartholomeos voor interreligieuze dialoog, waarin het patriarchaat van Constantinopel zelf volop participeert. Het milieubehoud, waarin religie volgens de patriarch zo’n belangrijke rol heeft, is slechts in dialoog tussen mensen van verschillende levensovertuigingen te realiseren. En last but not least roept de patriarch natuurlijk met zijn ecologische theologie de Orthodoxe wereld zelf op om zich open te stellen en in te zetten voor het behoud van het milieu. Want ook daar valt, net als bij ons, nog een hele wereld te winnen.
Noot
1 Quasimodo-lezing, ‘Faith and Environment: An Inspirational Perspective’, 24 april 2016, in: An Ongoing Conversation. The Green Patriarch in the Netherlands, ed. J.J. Hasselaar/ P.B. Smit, 2015, blz. 53
— Leo van Leijsen is theoloog en medewerker Oosterse Kerken bij de Katholieke Vereniging voor Oecumene.