Wie zoekt naar feministische voorbeelden en grasduint door alle legendes en heiligenverhalen uit het vroege christendom, denkt met de hoofdpersoon uit De Handelingen van Paulus en Thekla algauw een schat in handen te hebben. Een jonge vrouw die de regels van haar tijd aan haar laars lapt, zichzelf doopt en uiteindelijk predikend rondreist om het evangelie te verkondigen: is dit vroegchristelijke feministische literatuur? Het ligt iets genuanceerder.
Sinte Thekla is in het Westen wellicht een weinig bekende heilige, maar in de vierde en de vijfde eeuw kon haar populariteit in Klein-Azië zich meten met die van Maria. Haar heiligdom Hagia Thekla werd destijds bezocht door grote aantallen pelgrims.
Het geschrift De Handelingen van Paulus en Thekla, dat haar verhaal vertelt, is onderdeel van de grotere Handelingen van Paulus, apocriefe teksten die algemeen gedateerd worden van het midden tot het einde van de tweede eeuw na Christus. Volgens de Handelingen was Thekla een tijdgenote van Paulus, maar het is twijfelachtig of ze werkelijk bestaan heeft.
In de vroege kerk werd haar verhaal ook niet door iedereen geaccepteerd; de kerkvader Tertullianus noemde De Handelingen bijvoorbeeld een verzinsel. Andere kerkvaders, zoals in de vierde eeuw Gregorius van Nazianze en Gregorius van Nyssa, prezen Thekla daarentegen en de laatste noemde haar iemand ‘wier verhaal van groot belang was voor de maagden’. Thekla was namelijk bij uitstek beroemd vanwege haar maagdelijkheid – en haar strijd om die te bewaren – en daarom vooral populair onder asceten in de vroege kerk.
Bekeerd door Paulus
De Handelingen beschrijven Thekla als een jonge vrouw die in Iconium (het huidige Konya in Turkije) woont. Als de apostel Paulus langskomt en een boodschap predikt van voornamelijk seksuele onthouding en kuisheid – ‘zalig zij die het vlees kuis hebben gehouden, want zij zullen een tempel van God zijn’ – hoort Thekla dit vanuit het raam van haar huis.
Zonder Paulus ook maar gezien te hebben, raakt zij geheel in de ban van zijn boodschap en verliest alle interesse in Thamyris, haar verloofde. Na vergeefse pogingen om weer haar aandacht te krijgen, geeft Thamyris het boos op en zorgt ervoor dat Paulus gearresteerd wordt. Thekla verlaat daarop ’s nachts haar ouderlijk huis en zoekt Paulus op in de gevangenis, waar ze stil luistert naar zijn prediking.
Als haar verdwijning ontdekt wordt, moet ook Thekla voor de plaatselijke gouverneur verschijnen, die haar vraagt waarom ze niet wil trouwen. Thekla zegt, zoals in het gehele eerste deel van het verhaal, geen woord. Onder luide aanmoediging van haar moeder wordt ze veroordeeld tot de dood op de brandstapel. Een miraculeuze storm van regen en hagel dooft echter de vlammen, zodat Thekla kan ontkomen.
#She too
In het tweede deel van De Handelingen vertrekt Thekla naar Antiochië. Op weg daar naartoe wordt ze herenigd met Paulus, die onderdak heeft gevonden bij een bevriende christelijke familie. Het weerzien is warm en hartelijk, maar wanneer Thekla voorstelt om haar haar af te knippen en Paulus’ reisgezel te worden, houdt Paulus dit tegen. Ook als Thekla vraagt om door hem gedoopt te worden, geeft Paulus aan dat ze geduld moet hebben, omdat ze het water later nog zal ontvangen.
Het tweetal reist desalniettemin verder naar Antiochië, waar direct een zekere Alexander verliefd wordt op Thekla. Hij randt haar aan, maar het lukt haar om zijn mantel af te trekken, zodat hij publiekelijk voor schut staat. Alexander, ook in woede, onderneemt dezelfde stappen als Thekla’s verloofde en zorgt ervoor dat zij terecht moet staan voor de gouverneur – puur een staaltje van victim blaming. Thekla wordt tot de dood ‘voor de beesten’ veroordeeld, die zij echter mag afwachten bij de vermogende koningin Tryphaena.
Gered en op missie
Deze executie, die veel uitgebreider wordt beschreven dan de eerste, overleeft Thekla wederom op wonderlijke wijze, onder andere doordat ze wordt beschermd door een leeuwin tegen de bloeddorstige (mannelijke) dieren. Ook stort ze zich in een bad met gevaarlijke zeeleeuwen, terwijl ze uitroept: ‘In de naam van Jezus Christus doop ik mijzelf op de uiterste dag.’ De gouverneur laat haar uiteindelijk vrij en noemt haar ’Gods dienares’.
Met jonge mannen en vrouwen in haar gevolg en in manskleding vertrekt Thekla naar Myra, om Paulus weer op te zoeken. Als Thekla aankondigt terug te gaan naar Ikonium, geeft Paulus haar ditmaal wel uitdrukkelijk zijn toestemming om het Woord van God te verkondigen. De Handelingen vertellen niet veel meer over het verdere verloop van Thekla’s leven – over haar marteldood doen wel andere verhalen de ronde – behalve dat ze tot haar dood nog velen verlichtte met Gods Woord.
Dappere rebel?
Bij een eerste aanblik lijkt Thekla een voorbeeld van een dappere rebel die alle regels van haar tijd tart. In een wereld waarin haar macht als ongetrouwde vrouw zeer beperkt is, ze op allerlei manieren – vooral door mannen – wordt tegengewerkt en haar leven zelfs meer dan eens ernstig gevaar loopt, is ze onverstoorbaar en volgt ze haar geloof en overtuiging.
Ze maakt een transformatie door: van een zwijgend personage dat binnen de muren van haar moeders huis blijft in het eerste deel tot een sprekende en agerende vrouw die de wereld in trekt, in het tweede deel.
De meeste mannen in het verhaal spelen een antagonistische rol; zelfs Paulus verdwijnt op cruciale momenten uit het verhaal en eenmaal ontkent hij Thekla überhaupt te kennen. Alle vrouwen daarentegen, zelfs de dieren, steunen onze heldin op verschillende manieren. Op deze manier lijkt dit verhaal dan ook typisch geschreven voor een vrouwelijk publiek – en wie weet was zelfs de schrijfster een vrouw? Volgens deze gedachtegang laten de Handelingen zien hoe jonge vrouwen die besloten celibatair te leven, zich konden bevrijden van veel beperkingen die wel voor getrouwde vrouwen golden.
Deugdzaamheid
Als Thekla’s gedrag echter zo onconventioneel was als in dit scenario wordt geschetst, is het onbegrijpelijk hoe zij en haar Handelingen populair konden worden en de steun konden krijgen van diverse kerkvaders. De hypothese dat het alleen groepen celibataire vrouwen waren die de tekst van Thekla ter inspiratie lazen, wordt daarom algemeen afgewezen, en ook voor een vrouwelijke auteur is geen enkel overtuigend bewijs.
Daarnaast laat Susan Hylen, in een van de nieuwste boeken over Thekla en andere vrouwen in het vroege kerk, zien hoe Thekla juist op veel manieren de deugden beoefent die er van haar verwacht worden. Zo duidt bijvoorbeeld haar zwijgen in het eerste deel op (extreme) zedelijkheid, wat een vrouw inderdaad geacht werd te hebben. Dat betekent echter niet dat vrouwen altijd moesten zwijgen. De Handelingen laten dit zelf ook zien: zowel Thekla’s moeder als koningin Tryphaena spreken zich duidelijk uit en er wordt naar hen geluisterd. Dat Thekla zelf in het tweede deel van de Handelingen het woord neemt, is dus op zich niet zo bijzonder.
Huwelijk en macht
Thekla’s volhardende weigering om te trouwen, lijkt extremer. Ten tijde van het schrijven van de Handelingen was het celibaat namelijk wel een mogelijkheid voor christenen, maar het huwelijk werd algemeen als de beste optie gezien. Maar de Handelingen zijn niet zuiver negatief over het huwelijk: een getrouwd echtpaar geeft Paulus bijvoorbeeld onderdak. Het gaat er meer om welke deugden Thekla tentoonspreidt in haar weigering.
Afkomstig uit een hoge klasse zou Thekla door het huwelijk meer macht in de samenleving hebben gekregen: ze zou bijvoorbeeld beschermster van minderbedeelden of vrijgelaten slaven kunnen worden, en donateur van festivals en gebouwen. Haar weigering om te trouwen geeft haar in bepaalde zin juist minder vrijheid en autoriteit. Thekla laat het huwelijk echter achter zich op een manier waarbij ze haar puurheid en zelfbeheersing (extra) bewaarde. Dit waren voor een vrouw zeer belangrijke eigenschappen.
Thekla is dus, vóór alles, een voorbeeld van zelfbeheersing en volharding om een deugdzaam leven te leiden, ook als de omstandigheden dat zeer moeilijk maken. En hoewel het natuurlijk onmogelijk is om te weten hoe christenen in de vierde eeuw de Handelingen lazen, is het waarschijnlijk daarom dat de lezers haar zo vereerden.
Manwording?
Een laatste belangrijk punt dat gemakkelijk over het hoofd gezien wordt, is dat Thekla wel deels haar ‘vrouwelijkheid’ moet afleggen om haar doelen te bereiken. Mannelijkheid was in de Grieks-Romeinse wereld, en ook in het vroege christendom, namelijk veel meer dan alleen een lichamelijk feit waarmee men geboren werd. Eerder was het een instabiele eigenschap, die men constant moest ‘verdienen’ door ‘mannelijk’ te handelen. Thekla handelt gedurende de Handelingen steeds ‘mannelijker’ door bijvoorbeeld het huis (het domein van de vrouw) te verlaten en in het mannelijke te treden. Het Grieks gebruikt uiteindelijk ‘mannelijke’ woorden om naar haar deugden te verwijzen en de verandering wordt voltooid als Thekla aan het einde zich ook in mannenkleding hult.
Maar is het dan ook zo dat Thekla ten slotte mannen onderwijst, zoals Paulus juist in 1 Timotheüs nadrukkelijk verbiedt? (En wat ook de reden is dat Tertullianus niet bepaald blij was met de Handelingen?) Zo werd en wordt de tekst meestal wel geïnterpreteerd, maar het Grieks geeft ruimte voor een interpretatie waarin Thekla alleen vrouwen onderwijst.
Een gecompliceerd voorbeeld
Thekla’s verhaal laat zien hoe het, in elk geval in een verhaal, voor een vrouw niet onmogelijk was om de macht over haar eigen leven over te nemen en uiteindelijk zelf beslissingen te nemen en daarvoor grote bewondering te krijgen. Anderzijds maken we een fout als we Thekla’s epos vóór alles zien als het epos van een geheel vrijgevochten vrouw, want zo las de vroege kerk haar waarschijnlijk niet. Voor hen was Thekla eerder iemand die een uitzonderlijk deugdzaam leven leidde, en aan wie zij een voorbeeld konden nemen.
Literatuur
S.J. Davis, The Cult of St Thecla. A tradition of Women’s Piety in Late Antiquity, New York: Oxford University Press, 2001.
S.E. Hylen, A Modest Apostle: Thecla and the History of Women in the Early Church. Oxford, UK: Oxford University Press, 2015
P.B.A. Smit, ‘Thecla’s Masculinity in the Acts of (Paul and) Thecla’, in: Smit, P.B.A. & Creanga, O. (eds), Biblical Masculinities Foregrounded, Sheffield: Phoenix Press, 2014, 245-269
— Paula Dubbink behaalde een bachelor aan University College Utrecht en een MA religiegeschiedenis aan de Universiteit van Lund, Zweden, en is nu kandidaat-priester voor de Zweedse Kerk.