Een Zuid-Afrikaans perspectief
In dit artikel doe ik een poging iets weer te geven van de impact van het coronavirus op de Zuid-Afrikaanse samenleving, en vooral ook van het antwoord van de kerken op deze pandemie. Ik begin met een kort verslag van de Zuid-Afrikaanse samenleving vóór COVID-19. Vervolgens ga ik in op de impact en consequenties van de pandemie op de samenleving en op het antwoord van de kerk hierop, met wat specifieke voorbeelden. Ik sluit af met een korte conclusie.
Twee gezichten
Het Zuid-Afrika van vóór COVID-19 is een land met twee gezichten, waar rijk en arm in twee verschillende werelden leven, binnen één en hetzelfde geografische gebied. Het ene gezicht is dat van de minderheid van de samenleving, en kenmerkt zich door welvaart, rijkdom, en veiligheid. Dit deel van de bevolking heeft toegang tot privé scholen en een uitstekend zorgsysteem via privé ziekenhuizen. Dit ene gezicht van de samenleving is gesitueerd in de meest begeerde delen van het land, waar grote huizen, goed onderhouden wegen en goede infrastructuur de normaalste zaak van de wereld zijn.
Het andere gezicht van Zuid-Afrika is dat van de meerderheid van de Zuid-Afrikaanse bevolking en wordt gekenmerkt door armoede; waar elke dag een overlevingsstrijd is, en waar de werkeloosheidscijfers de pan uitrijzen. Slechte wooncondities (in de meeste gevallen hutjes of krotten), slechte infrastructuur, weinig of geen stromend water en vaak geen elektriciteit, zijn slechts enkele van de vele uitdagingen voor dit deel van de samenleving. Sanitaire voorzieningen zijn buitenshuis en worden gedeeld met meerdere gezinnen. Kinderen moeten naar door de overheid gesubsidieerde scholen, die meestal in een vreselijke staat zijn. In sommige delen van het platteland gaan kinderen zelfs naar school onder een boom, omdat er geen onderwijsfaciliteiten aanwezig zijn. Deze mensen moeten het doen met een zorgsysteem dat te weinig personeel heeft en in de meeste gebieden ook niet beschikt over de nodige medische apparatuur.
Bovenstaande moet worden gezien tegen de achtergrond van Zuid-Afrika’s verleden, een verleden van racisme en uitbuiting, waar witte mensen de meest begeerde gebieden in hun bezit kregen door de zogenaamde Groepsgebiedenwet1 en de daaropvolgende gedwongen verwijdering van zwarte mensen uit deze gebieden. Helaas is er nog weinig veranderd voor de meeste Zuid-Afrikanen sinds de aanvang van de democratie in 1994. Onze mensen zijn nog steeds arm, en hebben nog steeds honger.
De impact van COVID-19 op Zuid-Afrika
Op 23 maart 2020 sprak president Cyril Ramaphosa het land toe via een live uitzending op televisie. In deze toespraak verklaarde hij de noodtoestand in Zuid-Afrika en kondigde hij een nationale lockdown aan die zou gelden voor het hele land. De lockdown ging in op 26 maart 2020 om middernacht, en hield in dat niemand meer zijn huis mocht verlaten, behalve om essentiële boodschappen te doen. Dit betekende ook dat niemand meer naar het werk, naar school of studie, of naar de kerk mocht. De volgende mensen werden uitgezonderd van de regels: zorgmedewerkers, medewerkers van hulpdiensten en veiligheidsdiensten – politie, verkeerspolitie, militair personeel, soldaten – en andere mensen die als noodzakelijk werden gezien voor het bestrijden van de pandemie.
De nationale lockdown had tot gevolg dat ongeschoolde arbeiders zonder stabiel inkomen (tuinmannen, bouwvakkers, straatverkopers, etc.) nu helemaal zonder inkomen kwamen te zitten. Ongelukkig genoeg bestaat een groot deel van Zuid-Afrika’s beroepsbevolking uit ongeschoolde arbeiders, en het verliezen van hun werk had en heeft een verwoestende impact op een samenleving die ook vóór covid-19 al moeite had om de eindjes aan elkaar te knopen. Scholen in arme gebieden gebruiken voedselschema’s, zodat kinderen op school tenminste één maaltijd per dag hebben. Het feit dat de scholen dicht moesten, betekent dat deze kinderen sinds de lockdown hun vaak enige maaltijd op een dag moeten missen. Armoede, en daarmee ook criminaliteit, escaleren, nu de armen wanhopig álles proberen om voor hun families te voorzien. De overheid initieerde voedselhulp en subsidies, maar helaas is dat doordenkt met corruptie, met onder andere tot gevolg dat sommige voedselpakketten nooit aankomen bij de bedoelde personen.
De uitbraak van covid-19 heeft een grote verandering teweeg gebracht in het dagelijks leven van mensen. Nauwgezette hygiëne is essentieel om het virus binnen de perken te houden. Dat betekent dat handen wassen met zeep en water, social distancing, en mogelijk isolatie vast onderdeel van het dagelijks leven zijn geworden. Maar dit is heel moeilijk, zo niet onmogelijk, in gebieden waar mensen geen toegang hebben tot stromend water. Beperkte leefomstandigheden en dicht op elkaar gebouwde krotten maken social distancing in principe onmogelijk. Covid-19 heeft de al zo grote kloof tussen de twee gezichten van Zuid-Afrika nog eens versterkt. En opnieuw worden de arme gemeenschappen het hardst getroffen.
Antwoord van de kerk
De onvoorziene crisis als gevolg van covid-19 heeft in Zuid-Afrika grote uitdagingen gebracht voor een worstelende economie en een kwetsbaar zorgsysteem. Tegelijkertijd geeft het de kerk een unieke kans om mededogen te tonen, en de armen te dienen als nooit tevoren; je zou het een kairos-moment kunnen noemen. De uitdaging voor de kerk is nu om dit God-gegeven moment niet te missen, maar om met verschillende partijen samen te werken en te reageren op de impact van de covid-19-crisis.
Na de aankondiging van de lockdown, besloot de Kaapsynode van de Uniting Reformed Church in Southern Africa (URCSA) voor een holistische en gezamenlijke aanpak te gaan. Zij riep een ‘Covid-19 Response Team’ in het leven, waar verschillende mensen deel van uitmaken: experts uit de gezondheidszorg, het onderwijs, de economie, sociale instanties, en verschillende predikanten en vertegenwoordigers uit de kerk. De leden van dit team zorgden ervoor dat belangrijke informatie beschikbaar was, zodat de reactie van de kerk adequaat en efficiënt zou zijn. Het werk van dit team was en is van groot belang, omdat dit het leiderschap van de kerk in staat heeft gesteld om geïnformeerde besluiten te nemen en om vervolgens ook lokale gemeenten in hun antwoord op de crisis te ondersteunen.
Geïnformeerd door dit team van experts is de kerk betrokken geraakt bij het uitdelen van voedselpakketten en het regelen van tijdelijk onderdak voor daklozen. Er zijn fondsen beschikbaar gesteld waar gemeenten zich voor kunnen aanmelden om het geld vervolgens lokaal in te zetten voor voedselhulp. Een voedselpakket geeft een familie van vier mensen voldoende voedzaam eten voor een maand.
Een concreet initiatief dat de rol van de kerk in antwoord op de crisis laat zien, ontwikkelde zich in Citrusdal, in de West Kaap provincie. In Citrusdal is de armoede groot, en zijn misbruik en werkloosheid aan de orde van de dag. De kerk speelt in deze context een cruciale rol in haar reactie op de uitdagingen van covid-19. De twee lokale kerken, de Dutch Reformed Church en de Uniting Reformed Church, zijn enige tijd geleden in een gezamenlijke NGO een samenwerkingsverband aangegaan met het oog om gemeenschapsontwikkeling: Action for Citrusdal Transformation (ACT). Beide gemeenten legden veel geld in om via deze NGO aan een antwoord op de crisis te werken, en zo werd er een covid-19 fonds in het leven geroepen. Diverse partijen raakten betrokken en voorzagen in geld en goederen, en de twee lokale kerken coördineerden samen een lokaal efficiënte respons op de crisis, via ACT. De lancering van het covid-19 fonds zorgde ervoor dat de kerken konden voorzien in drie maaltijden per dag voor de daklozen, in het lokale gemeentehuis. Ook werden er ontsmettingsmiddelen en maskers uitgedeeld aan de meest kwetsbare mensen. Tevens werd, naast het covid-19 fonds, ook een covid-19 hulplijn opgericht, zodat mensen contact kunnen opnemen voor een voedselpakket, kleding, of werk. Al veel families zijn door dit initiatief geholpen.
Op advies van het ‘Covid-19 Response Team’ van de synode, zochten de twee kerken in Citrusdal ook contact met leden van het lokale zorgsysteem. Met de hulp van het lokale departement voor gezondheidszorg, werden 71 isolatiekamers ingericht, voor mensen die niet in staat zijn om zich thuis te isoleren. Omdat Citrusdal voornamelijk een landbouwgemeenschap is, heeft het niet de luxe van voldoende voorzieningen zoals in de stedelijke gebieden. Zo heeft de kerk ook geholpen om op de boerderijen isolatiekamers in te richten, voor het geval arbeiders op de boerderij het virus zouden oplopen.
De kerk, met name via de Zuid-Afrikaanse Raad van Kerken (SACC), steunde de hulpinitiatieven vanuit de overheid, en was in veel gevallen instrumenteel in het bieden van hulp. De SACC was en blijft in gesprek met de overheid over onderwijs en zorg. Ook heeft de SACC deze kans aangegrepen om het gesprek aan te gaan met de overheid over economische hervorming, oproepend tot een grondige herstructurering van de economie: een post-covid inclusieve economie.
Conclusie
In deze reportage heb ik een poging gedaan tot een beknopte weergave van het antwoord van de kerken op covid-19 in Zuid-Afrika. Het is duidelijk dat de regering over beperkte bronnen en middelen beschikt, en niet in staat is om de vele uitdagingen die de crisis teweeg brengt te adresseren. Dit heeft de kerk de kans gegeven om aan boord te komen en om te getuigen van het mededogen en de liefde van Jezus Christus in een tijd van grote nood.
De spirituele rol van de kerk tijdens deze pandemie moet ook nog genoemd worden. Kerken zijn dicht sinds het begin van de lockdown, maar de kerk heeft door innovatief te zijn haar pastorale rol behouden. Dit speelt een cruciale rol in het geestelijk en psychologische welbevinden van Zuid-Afrikanen tijdens de lockdown.
Met mens-zijn komt mededogen en medeleven. Mens-zijn impliceert ook (nadenken over) deugdzaam leven: leven heeft morele implicaties, niet in het minst die van compassie. De hervormer Johannes Calvijn roept op tot échte betrokkenheid bij en met mensen in hun lijden; niet alleen praktisch, maar ook emotioneel en intellectueel. Calvijn haalt Augustinus aan om aan te tonen dat mededogen niets waard is, als we niet in de ellende van anderen delen door hen te helpen. Daarom is het hartverwarmend dat de kerk in deze tijd betrokken kan zijn bij mensen in nood, en zo, in het verlichten van lijden, het hart van Christus kan laten zien.
Noot
1De Groepsgebiedenwet, of Group Area’s Act, van 1950 was één van de hoekstenen van de Apartheid. Het was een wet ontworpen om de verschillende bevolkingsgroepen op basis van ras geografisch te verdelen, waarmee gescheiden gebieden werden gecreëerd voor elk ras, stam, en etnische groep.
Literatuur
Dreyer, W.A. (2020). ‘John Calvin as ‘public theologian’ in view of his ‘Commentary on Seneca’s de Clementia’. HTS Theological Studies, 74 (4).
South African Council of Churches (2020). God is with us even in these times. Available at: https://www.oikoumene.org/en/press-centre/news/south-african-council-of-churches-god-is-with-us-even-in-these-times (Accessed: 30 May 2020).
South African Government (2020). President Cyril Ramaphosa: Escalation of measures to combat Coronavirus COVID-19 pandemic. Available at: https://www.gov.za/speeches/president-cyril-ramaphosa-escalation-measures-combat-coronavirus-covid-19-pandemic-23-mar (Accessed: 30 May 2020).
— Eugene Fortein is predikant van de Uniting Reformed Church in Citrusdal, Zuid-Afrika. Ook is hij een onderzoeker aan de Theologische Faculteit van de Universiteit Stellenbosch.