Intercultureel bijbellezen biedt niet een methode die eens en voor altijd naar de laatste, de ‘ultieme’ betekenis van bijbelverhalen leidt. Nee, waar het om gaat is een praktijk, een proces – bijbelverhalen leren zien als ontmoetingsplaatsen.
Breng ergens in Nederland een groepje bijbellezers bij elkaar en vraag hen samen een bijbelverhaal te lezen. Ze mogen lezen zoals ze gewend zijn, maar men kan hen ook een paar oriënterende vragen voorleggen. Wat is de centrale boodschap van het verhaal, met welk personage in het verhaal identificeer je je, aan welke eigen ervaringen appelleert het verhaal? Wanneer deelnemers dan met elkaar in gesprek gaan over deze vragen en hun antwoorden vergelijken, komt een veelkleurig geheel van meningen en ontdekkingen naar voren.
Doe dit ook in, laten we zeggen, Peru of Kenia en laat lezers daar hetzelfde verhaal lezen. De soms diepgaande verschillen tussen beide groepen die zich zullen manifesteren, zijn bepaald door alle mogelijke factoren, maar in belangrijke mate door culturele verschillen. Wanneer dan de Nederlandse en Peruaanse of Keniaanse groep met elkaar in gesprek gebracht worden en nadenken over die verschillen, zich afvragen waar deze vandaan komen, uitgenodigd worden kennis te nemen van de context en het levensverhaal van de ander, bereid zijn om daar waar nodig ingenomen standpunten en visies bij te stellen en naar een consensus te streven, ook al ligt die misschien niet binnen bereik, dan is er sprake van een nieuwe methode van bijbellezen.
Dit is grensoverstijgend bijbellezen, bijbellezen in de tussenruimte tussen twee culturen. Het is een manier van bijbellezen die deelnemers vraagt de eigen, veilige plaats te verlaten en zich in te schepen op weg naar een nieuwe plaats. Niet jouw oever van de rivier, niet de mijne, maar een nieuwe, derde plaats. Het is een methode erop gericht niet alleen de eigen Bijbel, maar ook die van anderen te lezen. Het is bijbellezen niet slechts georiënteerd op het zelf en de eigen situatie, maar eropuit dat ook een ander de ruimte tussen mij en de tekst betreedt. Het is een methode van bijbellezen die meent dat de volheid van de openbaring slechts ontdekt kan worden met behulp van anderen die hun levensverhaal aan de tekst voorleggen. Het is een methode waarbij het lezen van bijbelverhalen niet gezien wordt als het betreden van het slagveld, maar die wat de ander met de verhalen doet als verrijking, als epifanische ruimte wil zien. Welnu, men kan die nieuwe methode intercultureel bijbellezen noemen; we beschreven zojuist het proces.1
Verschillen als mogelijkheid
Intercultureel bijbellezen laat zich niet uit het veld slaan door die vaak verbijsterende verschillen die aan de dag treden wanneer bijbellezers uit radicaal verschillende culturen en contexten hetzelfde bijbelverhaal lezen. Het wil niet machteloos aan de zijlijn blijven staan met gebalde vuisten, droevig omdat de zuivere, originele betekenis van de tekst of de oorspronkelijke bedoeling van de auteur zo moeilijk te vinden lijken. Intercultureel bijbellezen is een alternatieve, ja bijna dissidente manier van bijbellezen. Het wil niet meedoen aan het machtsspel van de reductie van veelkleurigheid. Het wil niet het roer grijpen, de onherleidbare en altijd weer optredende veelstemmigheid aan banden leggen en vervolgens deze of gene betekenis als de ‘ultieme’ en definitieve boodschap van de tekst opleggen. Nee, intercultureel bijbellezen wil diep doordrongen zijn van de feitelijke situatie van verschillen, deze niet als verlies, obstakel of als vervuiling beschouwen, maar als mogelijkheid om beter te verstaan wat openbaring, wat Heilige Schrift, wat de bedoeling van de tekst is. Het verhoudt zich dialectisch en ook wel kritisch tot wat professionele lezers, die meestal vooral geïnteresseerd zijn in zijn historische achtergrond, met de tekst doen. Intercultureel bijbellezen wil recht doen aan de voorgrond van de bijbelteksten, aan dat bijzondere geschenk dat de oude bijbelteksten ook nu nog op hun lezers effect hebben en hen tot perspectiefverandering kunnen leiden. Verschillen worden dus met vreugde begroet en geëerd. Het feit wordt gehonoreerd dat een en hetzelfde bijbelverhaal in staat is verschillende geloofsgemeenschappen tegelijkertijd op verschillende manieren te oriënteren.
Opmars
Eind jaren negentig van de vorige eeuw kreeg intercultureel bijbellezen zijn theoretische formulering en praktische uitwerking. Vanaf de eerste jaren van het nieuwe millennium beginnen groepen de methode toe te passen en begint deze vorm van bijbellezen een ware opmars. Hoe weerbarstig en moeizaam processen van interactie tussen die Nederlandse, Peruaanse en Keniaanse lezers soms ook verlopen – de weg van alle interculturele communicatie –, velen vinden deze wijze van bijbellezen, vooral het democratische en communautaire aspect, fascinerend. Talloze groepen, niet alleen in Nederland of België, maar op vele plaatsen in de wereld, zijn met intercultureel bijbellezen begonnen, in alle mogelijke situaties en varianten. In Colombia, Peru, Guatemala, El Salvador en Nicaragua lezen meer dan dertig groepen, waarvan de deelnemers allemaal ervaring hebben met verdwijningen van geliefden en straffeloosheid, het verhaal van Lucas 18: de volhardende weduwe die maar naar die onrechtvaardige rechter blijft gaan.2 Haïtiaanse migranten lezen samen met Dominicaanse christenen het verhaal van Ruth. In Palestina is Jeremia 32 – een verhaal over ballingschap, terugkeer en landbezit – door Joodse en Palestijnse lezers ‘samen’ gelezen.3 In Zuid-Afrika is het lezen van 2 Samuël13:1-22, het verhaal van Tamar, in een multiculturele groep onderwerp van een dissertatie geweest.4 In de tribale samenleving van Nagaland (India) wordt beproefd of het intertribaal lezen van Psalm 23 en het verhaal van de Barmhartige Samaritaan tot meer begrip en verzoening kan leiden.5Zo kan ik doorgaan, maar liever neme men kennis van de andere bijdragen in dit nummer van TussenRuimte.
Oorsprong
Voor wie kennis neemt van de theorievorming achter de praktijk van intercultureel bijbellezen, wordt duidelijk dat van velen veel geleerd is. De oorsprong van intercultureel bijbellezen is in belangrijke mate te vinden onder bijbellezers in de krottenwijken van de Braziliaanse steden, kleine groepen bijbellezers in het Chili van Pinochet, onder boeren en vissers van het revolutionaire Nicaragua die in de Bijbel een metgezel zagen in hun strijd tegen Somoza. Minstens drie belangrijke inzichten ontleent intercultureel bijbellezen aan Latijns-Amerikaanse, maar ook andere bevrijdingshermeneutieken.
Allereerst het bijzondere belang van het gemeenschappelijk lezen, van het democratiseren van het interpretatieproces. Samenhangend daarmee het belang van gewone lezers, de overgrote meerderheid van mensen die de Bijbel lezen, maar die niettemin een door de bijbelwetenschappen zeer veronachtzaamde groep vormen. Van Latijns-Amerikaanse bijbelwetenschappers leerden we, dat wat gewone lezers – vooral de armen – met de Bijbel doen, beschouwd moet worden als fundamentele bron van kennis en inzicht in de betekenis van bijbelteksten. Maar al te vaak gaat het om ontdekkingen van geheimen die in geen enkel wetenschappelijk commentaar gevonden worden, maar die wel door de teksten werden prijsgegeven. Als derde element noem ik het belang van het leven en de levensverhalen zelf die als vraag voorgelegd worden aan de teksten. Vaak gaat het dan om ‘lezen vanuit het gewonde hart’, lezen vanuit ervaringen van apert lijden. ‘Veel belangrijker dan slechts teksten interpreteren is het dat het leven in het licht van de Schrift geïnterpreteerd wordt’, schreef de Braziliaanse theoloog Clodovis Boff ooit in dit verband.
Maar ook van moderne en postmoderne ‘westerse’ hermeneutieken heeft intercultureel bijbellezen geleerd. Dat lezen een proces van dialoog met de tekst en niet het verhoor van een gevangene is; het hermeneutisch belang van de afstand, wat niet alleen chronologisch, maar ook cultureel geduid en vruchtbaar gemaakt kan worden; dat het betekenispotentieel van teksten onuitputtelijk is en dat het verkennen daarvan, het lezen, daarom ook altijd een eschatologische dimensie heeft; dat lezers altijd ook deel zijn van heersende leestradities en slechts van hun blinde vlekken afgeholpen kunnen worden door confrontatie met andere interpretaties. Van Levinas leerden we op een fundamentele manier anders te kijken naar wat in een interpretatieproces van belang is. Namelijk dat het er bij het zoeken naar de waarheid van de tekst met anderen niet om gaat een grootste gemene deler, een gemeenschappelijke noemer te vinden, maar dat het in dit interculturele leesproces gaat om het ontdekken van het gelaat van de ander, van het volstrekt unieke van de ander ‘met wie’ je het verhaal leest. We leerden bijbelteksten te zien, niet als objecten, maar als plaatsen van ontmoeting.
Confrontatie
Kernvraag van intercultureel bijbellezen is of deze manier van bijbellezen, over culturele grenzen heen en als antwoord op de grens- en cultuuroverschrijdende problemen waarmee de mensheid geconfronteerd wordt, een katalysator kan zijn voor meer verzoening, voor meer inzicht in het anders-zijn van de ander, voor transformatie. In dit proces wil intercultureel bijbellezen zoveel mogelijk de valkuilen van bepaalde bevrijdingshermeneutieken vermijden. Het wil zich niet slechts richten op bepaalde ‘ideale lezers’ – bij voorbeeld de armen –, maar zoekt de confrontatie. Het wil, als antwoord op de vaak nefaste effecten van globalisering, de voortgaande hybridisering van culturen, de toenemende asymmetrie en fundamentalismen in alle mogelijke uitmonsteringen, juist interactie tussen (radicaal) verschillende lezers bevorderen. Het wil de ethische dimensie van de Bijbel en bijbellezen serieus nemen en daarom armen en rijken samen laten lezen, zwart en blank, man en vrouw, oud en jong, machtig en machteloos, dader en slachtoffer. Het wil een open methode zijn; alle stemmen mogen klinken, hoe bizar, exotisch, ontoelaatbaar ook. En vóór dat het beruchte machtswoord ‘geldigverklaring’ klinkt, wil intercultureel bijbellezen eerst gezien hebben wat er tussen gewone lezers en bijbelteksten gebeurt en hoe dat zich verhoudt tot de traditie of wat in de academie gevonden is. Wie weet of hier niet een paar juweeltjes van inzichten te vinden zijn, of, belangrijker nog, sporen van wat in de sociologie visceral memories genoemd wordt – herinneringen aan eeuwenoud leed dat maar geen einde neemt en dat aan de Schrift voorgelegd wordt: discriminatie, onaanraakbaarheid, verminking, uitsluiting.
Kansen bieden
Intercultureel bijbellezen wil leeservaringen van gewone lezers kansen bieden. Het wil de ruimte betreden waar het effect van bijbelteksten, ten goede of ten kwade, duidelijk wordt. Onder gewone lezers verstaan we niet een bepaalde sociaal, kerkelijk, politiek of etnisch bepaalde groep, maar een houding ten opzichte van de tekst. Die houding van lezers die de tekst tegemoet gaat als een brief aan hen gericht. De instrumenten waarmee men de tekst benadert zijn hier niet academisch bepaald, maar existentieel: ervaringen van voortijdige dood, pijn, het verlangen naar een nieuwe mens en een nieuwe aarde.
Iedereen mag meedoen, maar wil het proces succesvol zijn, dan zijn er een paar voorwaarden. Allereerst het besef dat het niet om een vrijblijvende of exotische ontmoeting met de ander gaat, maar dat ook de ander drager of draagster van openbaring kan zijn en je ertoe kan leiden ingenomen standpunten te laten varen, de eigen blinde vlekken en machtsgrepen helder onder ogen te zien, te erkennen dat je samen in de tekst vindt wat je alleen nooit gevonden had. Dit is ook een diepgaand psychologisch, spiritueel proces dat om bereidheid tot kwetsbaarheid en ontlediging vraagt, om bereidheid tot transformatie, allereerst van het zelf, maar dan vervolgens ook van wat knecht en verdrukt.
We stuiten hier op een van de kernelementen van de nieuwe methode. Juist omdat deelnemers uit soms radicaal verschillende situaties samen de verhalen lezen en dat altijd doen vanuit het eigen levensverhaal, zullen deelnemers er ook niet aan willen ontkomen samen na te denken over welke handelingsmodellen dit bijbelverhaal en deze bescheiden, maar fundamentele ontmoeting met de ander aanbiedt voor het genezen van het gewonde hart, het beëindigen van de eenzaamheid, het voeren van een gedeelde strijd.
Als sintels in het vuur
Intercultureel bijbellezen biedt niet een methode die eens en voor altijd naar de laatste, de ‘ultieme’ betekenis van bijbelverhalen leidt. Nee, waar het om gaat is een praktijk, een proces – bijbelverhalen leren zien als ontmoetingsplaatsen. Het is zoals de Talmoed zegt: ‘Heilige teksten zijn sintels, nagloeiend vuur in de as. Met hun adem blazen lezers ze aan tot nieuw licht.’ Welnu, dat is waar het bij intercultureel bijbellezen om gaat: dat de ademtocht van die ene lezer zich versterkt met die van anderen. Hoeveel te meer lezers, des te meer licht.
Noten
1 Zie verder de bundel: Hans de Wit e.a. (eds.), Through the Eyes of Another. Intercultural Reading of the Bible, Elkart – Amsterdam (Institute for Mennonite Studies – Vrije Universiteit) 2004. Een uitvoerige procesbeschrijving is te vinden op www.bible4all.org.
2 Het betreft hier een samenwerkingsproject tussen de ontwikkelingsorganisatie Solidaridad, de theologische faculteiten van de Vrije Universiteit en de Universidad Javeriana (Bogotá) en een aantal Peruaanse en Salvadoraanse instellingen. Een Spaanstalige publicatie is voorzien voor oktober dit jaar.
3 Project uitgevoerd onder leiding van Janneke Stegeman en anderen. Resultaten worden geanalyseerd in haar nog te verschijnen dissertatie.
4 Zie de recente dissertatie van Charlene van der Walt, Ideologie en mag in Bybelinterpretasie: Op weg na ’n kommunale lees van 2 Samuel 13, Stellenbosch (Univ. van Stellenbosch) 2009.
5 De titel van de te verschijnen dissertatie van de Naga theologe Akhrieno Savi luidt: Towards Intertribal hermeneutics: Creating a New method of Bible reading among the Nagas for strengthening inter-tribal relationship.
— Prof. dr. Hans de Wit is verbonden aan de theologische faculteit van de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij is vanaf het begin betrokken bij intercultureel bijbellezen en is een van de initiatiefnemers van het internationale project Through the Eyes of Another. Intercultural Reading of the Bible.