In hun hemelsblauwe uniform zijn de leden van de katholieke mannenorganisatie Sint Joachim een opvallende verschijning. Ik kwam hen tegen toen ik onderzoek deed in een katholieke parochie in Lusaka, Zambia. Aangezien mijn onderzoek zich richtte op veranderingen in beelden van mannelijkheid en van man-vrouwrelaties in christelijke kerken, vormden zij een intrigerende casus. Hun organisatie ziet de heilige Joachim namelijk als ‘het rolmodel voor elke katholieke echtgenoot en vader’. Toen ik me er in verdiepte, ging er – protestant die ik ben – een wereld open.
Een apocrief evangelie
Over de figuur van Joachim is historisch gezien nauwelijks iets bekend. Volgens het apocriefe Proto-Evangelie van Jacobus (tweede eeuw) waren Joachim en Anna de ouders van Maria en dus de grootouders van Jezus. Op hoge leeftijd zijn ze nog kinderloos. Op een gegeven moment gaat Joachim, ten einde raad, de woestijn in om veertig dagen en nachten te vasten en te bidden. Dan verschijnt er een engel aan Anna, en later ook aan Joachim, die de geboorte van een meisje aankondigt. Joachim en Anna verenigen zich en ze krijgen een meisje. Wanneer het meisje drie jaar is, brengen ze het naar de tempel (net zoals eens Samuël). Dit verhaal wordt met een paar pennenstreken verteld. De rest van het evangelie beschrijft de vrome jeugd van Maria.
Voor huwelijkse zaken blijken Anna en Joachim een gemakkelijk rolmodel
Naarmate de cultus rond Maria zich ontwikkelt, worden ook haar ouders voorwerp van devotie. Er worden kerken aan hen gewijd en gedenkdagen ingesteld. Overigens liep Anna hierin voorop en is zij tot op de dag van vandaag veel populairder dan Joachim. Een katholieke encyclopedie verklaart de groeiende cultus rond Anna en Joachim vanuit de nauwe relatie tot de populaire figuur van de Maagd Maria, maar merkt ook op dat ‘christelijke getrouwde stellen in de ouders van Maria een model voor het huwelijkse leven vinden zoals dat niet te vinden is bij Jozef en Maria.’1 Oftewel: juist als het om huwelijkse zaken gaat, blijken Anna en Joachim gemakkelijker als rolmodel te gebruiken dan Jozef en Maria. In Zambia is er inderdaad, naast de mannenorganisatie Sint Joachim, ook een vrouwenorganisatie genaamd Sint Anna. Beide organisaties werken samen, juist op het gebied van het bevorderen van het huwelijk.
Mannenorganisatie Sint Joachim
Sint Joachim Catholic Men’s Organization, zoals de officiële naam luidt, is een van de lekenbewegingen binnen het aartsbisdom van Lusaka.
Leden vertelden dat de organisatie uit Zimbabwe afkomstig zou zijn en via migranten in de jaren negentig naar Zambia zou zijn gekomen. Het bisdom was juist in die periode op zoek naar manieren om mannen ‘te evangeliseren’, dat wil zeggen: hen meer bij de kerk te betrekken, hun geloof te versterken en hen de morele waarden van de kerk in te prenten. De kerk was bezorgd over het feit dat het vooral vrouwen zijn die de mis bezoeken en die parochies draaiende houden. Ook tonen de Zambiaanse bisschoppen zich in hun pastorale brieven telkens bezorgd over onrecht tegen vrouwen, verspreiding van hiv/aids, en problemen in huwelijken en gezinnen. Het bisdom was dus blij met de oprichting van deze mannenorganisatie die, volgens de constitutie, streeft naar ‘het bevorderen van eenheid, spirituele groei en huwelijksgeluk onder haar leden’ en die eveneens liefdadigheid, kerkelijke betrokkenheid en de waardigheid van het gezin hoog in het vaandel heeft.
Al met al
kost Joachim-lid zijn veel tijd en inzet
De organisatie heeft afdelingen in lokale parochies. In de parochie waar ik onderzoek deed, telde de groep zo’n veertig leden. Eens per maand hebben zij een officiële bijeenkomst, waar ze allerlei kwesties in hun persoonlijke, huwelijkse en gezinsleven met elkaar delen, en waar ook kerkelijke en maatschappelijke zaken besproken worden. Vrijwel elke zondag na de mis ontmoeten ze elkaar informeel. Door de week en op zaterdag zijn ze betrokken bij activiteiten in de parochie en ze verlenen ook allerlei hand- en spandiensten in de kerk. Al met al kost het veel tijd en inzet om een Joachim-lid te zijn. Dit is een bewuste strategie, zo legde iemand uit, want op deze manier is er geen tijd meer over voor de ‘wereldse zaken’ waarmee andere mannen zich zouden vermaken. De organisatie stelt ook hoge morele eisen aan haar leden en hanteert een strikte tuchtprocedure. Het doel, zoals de priester van de parochie het uitdrukte, is het vormen van een elite van katholieke mannen die weer als voorbeeld voor andere mannen fungeren.
Model van mannelijkheid
De keuze voor Sint Joachim als patroonheilige is enerzijds verrassend: hij is nooit heel populair geweest in de katholieke traditie, en voor zover ik weet zijn er geen vergelijkende organisaties die hem als rolmodel promoten. Anderzijds is Joachim een van de weinige heiligen die getrouwd was, en de kerk zocht juist naar een rolmodel voor mannen op het gebied van huwelijk en gezin. Bovendien geeft het feit dat er zo weinig over hem bekend is, alle ruimte om een verhaal te creëren. Zo wordt de heilige Joachim, een onbekende figuur uit een apocrief evangelie, ineens een inspiratiebron voor Zambiaanse katholieke mannen in de eenentwintigste eeuw. Het interessante daarbij is dat de betekenis van Joachim op allerlei manieren geactualiseerd wordt en verbonden met concrete kwesties die nu spelen.
Volgens de constitutie van de organisatie is Joachim een model van liefde, trouw, gehoorzaamheid, vroomheid, toewijding, genegenheid, goedheid en van openheid binnen het huwelijk. Hierin is hij het rolmodel voor elke katholieke echtgenoot en vader. De leden benadrukken onder andere dat Joachim trouw bleef aan zijn vrouw, ook al was hun huwelijk kinderloos. Ze verwijzen hierbij naar hun eigen context, waar kinderloosheid vaak een reden is voor scheiding. Ook wijzen ze op de realiteit van hiv/aids, waartegen huwelijkse trouw volgens de katholieke leer het enige preventiemiddel is. De leden zien de relatie tussen Joachim en Anna ook als een correctie van de gangbare man-vrouwrelaties in Zambia, die vaak gekenmerkt zouden worden door mannelijke dominantie. De man is weliswaar het hoofd van het gezin, zeggen ze, maar Joachim laat zien hoe je hier invulling aan moet geven: in liefde en in dienstbaarheid.
Joachim is een van de weinige heiligen die getrouwd waren
Naast een ideale echtgenoot wordt Joachim ook gezien als een echte gezinsman. Hij zou actief betrokken zijn geweest op zijn gezin en de huiselijke vroomheid hebben bevorderd. Op een regionale bijeenkomst van de organisatie sprak een priester over de rol van de man als vader in zijn gezin. Volgens hem zouden veel mannen de namen van voetballers beter kennen dan die van hun kinderen en kleinkinderen, en hij wees op Joachim als het voorbeeld van hoe het wel moet.
Iemand vertelde me dat traditioneel in Zambia mannen de maaltijd apart van hun gezin gebruiken. Maar volgens hem ligt dit in de gezinnen van Joachim-leden anders: ‘Wij eten samen, we bidden samen, en op deze manier brengen we ons gezin bij elkaar.’ Een ander lid vertelde over een verandering in zijn eigen leven: ‘Sinds ik lid ben van Joachim neem ik verantwoordelijkheid voor mijn gezin. Vroeger was mijn vrouw nooit zeker of ik wel heel mijn salaris thuis bracht, omdat ik vaak geld achterhield om te gaan drinken. Maar nu heeft ze weer vertrouwen in me.’
Een ander aspect dat vaak benadrukt wordt is de waarde van gebed in het gezin. Een populaire slogan luidt: ‘A family that prays together, stays together’, oftewel: samen bidden creëert eenheid in het gezin. Hoewel het Proto-Evangelie van Jacobus niets vermeldt over Joachim die samen eet of bidt met zijn gezin, of die geld in huis brengt, beschouwen de Joachim-leden hem hierin als een voorbeeld.
Behalve als ideale echtgenoot wordt Joachim ook gezien als echte gezinsman
Als laatste wordt Joachim gezien als het rolmodel voor een spiritueel leven waarin persoonlijk gebed centraal staat. Anna raakte immers zwanger van Maria, zo herinnerde iemand mij aan het apocriefe verhaal, na het intense gebed en het vasten van Joachim. In de constitutie wordt gebed een ‘wapen ter bescherming tegen verleiding’ genoemd. Inderdaad legde iemand mij uit hoe hij, wanneer hij geconfronteerd wordt met zijn vleselijke zwakheden, een kruisteken maakt, bidt en vervolgens de duivel beveelt hem te verlaten. De spiritualiteit van de Joachim-leden wordt symbolisch zichtbaar in hun uniform. Het lichtblauw is de hemelse kleur die verwijst naar de Maagd Maria. De witte blouse is de kleur van licht en reinheid. De zwarte riem en de zwarte schoenen symboliseren de zonde, die nu is vastgebonden (riem) en waarop gestampt wordt (schoenen). Het uniform staat voor de levensoriëntatie die de leden dienen te hebben: niet langer gaat hun hart uit naar wereldse zaken, maar ze leven volgens hogere morele waarden.
Conclusie
De casus van de Sint Joachim mannenorganisatie in Zambia laat zien hoe een heilige van eeuwen geleden ineens weer betekenis kan krijgen voor het heden. In filosofische termen uitgedrukt is er binnen deze organisatie sprake van een creatief hermeneutisch proces van imitatie.2 De morele en spirituele waarden gesymboliseerd door een heilige uit een totaal andere tijd en context, worden in dit proces geïnterpreteerd en toegepast in het licht van problemen van vandaag, en krijgen zo gestalte in mensenlevens. Het toont de kracht aan van heiligenfiguren, en breder, de kracht van religieuze tradities om zich telkens te vernieuwen en relevant te worden in concrete maatschappelijke situaties.
Noten
1 J.P. Asselin, ‘Anne and Joachim, SS’, in: New Catholic Encyclopedia (2e editie), Detroit: Thomson and Gale, 2003, vol. 1, 469
2 J. Duyndam, ‘Hermeneutics of imitation: A philosophical approach to sainthood and exemplariness’, in: M. Poorthuis en J. Schwartz (red.), Saints and Role Models in Judaism and Christianity, Leiden: Brill, 2004, 7-24
Een uitgebreide versie van dit artikel verscheen als ‘St Joachim as an ideal of Catholic manhood in times of AIDS’ in het tijdschrift CrossCurrents, jg. 61, no. 4 (2011), 467-479.
― Adriaan van Klinken promoveerde in 2011 aan de Universiteit Utrecht en is momenteel onderzoeker voor religie en gender aan de School of Oriental and African Studies, Universiteit van Londen.