Tawakkul Karman: ijzeren dame, zorgzame tante 

‘Moeder van de revolutie’, ‘ijzeren vrouw’, het zijn geen geringe bijnamen waarmee Tawakkul Karman getooid wordt. Sommige sympathisanten spreken de Jemenitische activiste liefkozend aan met ‘tante’; een criticus beschrijft haar als een dictator die vecht voor vrijheid. Eén ding is zeker: Tawakkul Karman, winnares van de Nobelprijs voor de Vrede in 2011, krijgt mensen in beweging.

Als politica is Karman in Jemen actief voor oppositiepartij Al-Islah en maakt ze deel uit van de handvol vrouwen die zitting hebben in de Shura, de Jemenitische senaat. 

Waar ze wereldwijde bekendheid mee verwierf, is haar werk als activiste. Als een van de meest opvallende gezichten van de revolutie in Jemen, en een internationaal boegbeeld van de Arabische lente, liep Karman voorop in de strijd voor een ander Jemen. Vanuit een tentenkamp in de hoofdstraat van hoofdstad Sanaa, voerde ze maandenlang actie tegen president Saleh. En toen die opstapte en plaatsmaakte voor een democratisch verkozen opvolger, vocht Karman door. Tegen familieleden van Saleh die nog publieke posities bekleden, en tegen iedere andere bewindsvoerder met banden met het oude regime. 

Keerpunt

Voor hun geweldloze strijd voor de veiligheid van vrouwen en het recht voor vrouwen om deel te nemen aan het opbouwen van de vrede, kregen drie vrouwen in 2011 de Nobelprijs voor de Vrede. Tawakkul Karman was een van hen, de jongste Nobelprijswinnaar ooit. Samen met de Liberiaanse president Ellen Johnson Sirleaf en Liberiaans vrijheidsstrijdster Leymah Gbowee werd Karman internationaal geprezen om haar inzet voor de rechten van vrouwen. 

Tawakkul Karman, al jaren actief in politiek, journalistiek en mensenrechten, kwam wereldwijd in het nieuws toen ze in januari 2011 uit haar auto geplukt werd en vastgezet. Duizenden Jemenieten stroomden de straten op en riepen om haar vrijlating. Later omschrijft ze die arrestatie als een keerpunt. Geketend brengt ze 36 uur door in een vrouwengevangenis, terwijl buiten in alle delen van het land gedemonstreerd wordt door studenten, activisten en politici. Na haar vrijlating keert Karman linea recta terug naar de barricades, tezamen met duizenden anderen, uit alle windrichtingen van het land. Vakbondsmensen, studenten, en zelfs militairen; de revolutie is een feit. 

Tijdelijk bivak

Het moet haar wat gekost hebben, het werk waarvoor Karman zich de afgelopen jaren inzette. Maandenlang bivakkeerde ze voornamelijk in tenten of op andere, wisselende lokaties. Een aantal keer werd ze opgepakt en er waren verschillende aanslagen op haar leven. Naast ‘moeder van de revolutie’ is Karman ook moeder van drie kinderen, die vanwege Karmans levensstijl voornamelijk bij hun oma wonen. Hoewel ze nog geen twintig was toen ze trouwde, gaat het verhaal dat Karman met haar man onderhandelde dat ze, ook als getrouwde vrouw, actief kon blijven in haar werk en politieke strijd. Over het gezin wordt verder weinig geschreven. In sommige artikelen vertelt Karman dat haar kinderen haar missen en af en toe in het actiekamp langskomen voor een knuffel. Van haar echtgenoot is bekend dat hij haar steunt en aanmoedigt, en vaak aan haar zijde te vinden is. Hij zou zelfs in demonstraties vaak voor haar uit gelopen hebben om de klappen op te vangen en hij maakt grappen over de presidentiële toekomst die hij ziet weggelegd voor zijn vrouw.

Vastberaden

Tawakkul Karman werd geboren in 1979 in de buurt van Taizz, de derde stad van Jemen, gelegen in de hooglanden in het zuiden. In het noorden van Jemen is Ali Abdullah Saleh, de man die jaren later haar leven en werk zal beheersen, dan net aan de macht als president. De unificatie van Noord- en Zuid-Jemen zal pas jaren later plaatsvinden. Maatschappelijke betrokkenheid is haar familie niet vreemd; haar vader is advocaat en later politicus. Hij werkt een tijd in het regime van Saleh, maar neemt daar uiteindelijk afstand van. Haar broer is dichter, haar zus journalist. Zelf begint Karman aan een zakelijke opleiding, maar rondt later een studie politicologie af. 

In Jemen, waar het merendeel van de vrouwen volledig gesluierd gaat en sommigen zelfs zelden buiten komen, is Tawakkul Karman een ongebruikelijke verschijning. In reportages wordt ze neergezet als een vastberaden vrouw die zelfverzekerd met mannen praat, die leiders van alle etnische achtergronden bijeenbrengt en zelf achter het stuur van haar auto kruipt, ook als haar man naast haar zit. Een brede lach of juist een geconcentreerde blik; een jong, vaak vrolijk maar soms ook vermoeid gezicht. En altijd een kleurige hoofddoek, vaak aangepast aan de rest van haar kleding. 

Zichtbaar

Maar Tawakkul Karman was niet altijd zo zichtbaar als de foto’s van nu laten zien. Tot een aantal jaar geleden ging ze, zoals zoveel Jemenitische vrouwen, volledig gehuld in een zwarte nikab. Tijdens een mensenrechtenconventie in 2004 verscheen ze voor het eerst zonder. Enige tijd daarna verving ze op de nationale televisie haar gezichtsbedekking voor een gewone hoofddoek en pleitte ze ervoor dat vrouwen zullen opstaan en in actie komen zonder daar toestemming voor te vragen. Later legt Karman uit dat de doek heel simpel in de weg zat, dat ze zich ineens realiseerde dat haar publiek haar gezicht moest kunnen zien. Volgens commentatoren was dit het moment dat ze echt politiek actief werd, en volgens sommigen was het een voorwaarde voor haar uiteindelijke succes. Mét nikab had Karman wellicht nooit haar Nobelprijs gewonnen. Opvallend is dat Karman niet tegen volledige gezichtsbedekking strijdt, dat zou de focus van haar echte prioriteiten halen. Ze wil slechts vrouwen de kans geven om hun eigen keuzes te maken.

Tawakkul Karman ‘talks the talk and walks the walk’, ze doet wat ze zegt en ze zegt wat ze doet, schrijft een verslaggeefster van de Amerikaanse website The Huffington Post. En ze schreeuwt daarbij luidkeels om rechtvaardigheid. Het is het beeld dat alle verslaggevers die een paar dagen met haar doorbrengen beschrijven. Ze beschikt over uitzonderlijk leiderschap; loopt met ferme passen rond, deelt orders en taken uit en wordt daarin volkomen geaccepteerd. In haar tent brengt ze vertegenwoordigers van de verschillende stammen bijeen om meningsverschillen op te lossen en gezamelijke strategiën te ontwikkelen. Karman vecht bovendien niet voor één bevolkingsgroep, maar voor de rechten van alle burgers, alle Jemenieten en alle Arabieren, de hele wereld eigenlijk. De activiste is bovendien moedig, en beschikt over een flinke portie doorzettingsvermogen. De demonstraties in 2011 waren niet haar eerste kennismaking met barricades. Al jaren voordat de protesten in de Arabische wereld op gang kwamen leidde Karman haar vreedzame en geweldloze acties. Vaak van overheidswege beantwoord met fors geweld. Vele demonstranten worden gedood of raken gewond, honderden worden opgepakt. Haar spaarzame vrije uren schijnt Karman te gebruiken om jonge mede-activisten uit de gevangenis te krijgen. En hoewel Karman altijd voorop loopt en kabaal maakt als geen ander, wordt ze door velen omschreven als ongekend bescheiden. In haar kleding, in haar manier van praten, in de manier waarop ze erkenning meteen doorgeeft aan de mensen om haar heen.

Heulen met de vijand?

Moedig maar bescheiden, vastberaden en gedreven maar toch vreedzaam; is er dan helemaal geen kritiek op Tawakkul Karman? Toch wel. Zo voerde Karman jarenlang actie tegen president Saleh, maar werd haar verweten dat ze geen sluitend plan had voor wat er na zijn aftreden zou moeten gebeuren. Volgens Karman was dat ook van ondergeschikt belang; Saleh en al zijn volgelingen moesten uit de regering en van andere sleutelposities verdwijnen, de rest kon later besloten worden. 

Ook haar lidmaatschap van de partij Al-Islah, de grootste oppositiepartij van Jemen, is controversieel. De partij is gelieerd aan de Jemenitische Moslimbroederschap en een deel van de partij houdt er uitermate conservatieve denkbeelden op na waar het gaat om vrouwen en huwelijk, van het soort waar Karman just zo hard tegen vecht. In interviews claimt Karman vaak dat ze niet vastzit aan de standpunten van de partij, dat ze onafhankelijk is in haar beslissingen en opvattingen. 

Door groepen conservatieve moslims wordt Karman nog wel eens beschuldigd van heulen met de vijand. Ze zou te veel banden hebben met organisaties die rechtsreeks aan de Amerikaanse overheid verbonden zijn. Karman reageert daar op op een manier die typisch bij haar lijkt te passen. Banden? Ja. Maar, voegt ze dan toe, het zijn banden tussen gelijken, niemand werkt voor iemand. 

Tawakkul Karman won haar Nobelprijs voor haar strijd voor de rechten van vrouwen. Maar vriend en vijand zijn het er over eens dat vrouwenrechten niet Karmans enige doel zijn, en waarschijnlijk ook niet het belangrijkste. Inderdaad, Karman komt luidkeels op voor vrouwen, tegen het huwen van minderjarige meisjes, tegen analfabetisme onder vrouwen, en bovenal voor hun recht om eigen keuzes te maken. Maar de strijd van Karman is breder en gaat verder, verder dan alleen de rechten van vrouwen, verder dan alleen de rechten van Jemenieten, verder dan de rechten van Arabieren. Zelf zei de Nobelprijs winnares: ‘Ik ben een burger van de wereld. De aarde is mijn land, de mensheid is mijn natie.’¹ Karman vecht voor vrijheid in de breedste zin van het woord, en dat gevecht is nog niet beëindigd. 

Noot

¹ www.michigandaily.com/news/nobel-peace-prize-winner-talks-about-womans-activism-yemen

[Ik vraag me af of we al deze websites wel moeten vermelden? – kan ook zonder volgens mij]

—Jojanneke Nieuwenhuis, MA in Refugee Studies (City University of London), werkt als tekstschrijver en communicatieadviseur.

• Download de PDF