Haar moeder had een grote passie voor het Woord en een groot verlangen om de Bijbel te ontsluiten voor de Nukuoro-gemeenschap op een koraalatol in de Grote Oceaan. Dit maakte op Betty Amon als klein meisje een onuitwisbare indruk. Na haar studies in het buitenland kwam ze terug naar Nukuoro, waar ze in 1980 het vertaalwerk ter hand nam.
Toen ik de naam voor het eerst hoorde, leek het iets uit een sciencefictionroman: de Verenigde Staten van Micronesië, oftewel de Federated States of Micronesia (FSM). De FSM liggen in het westen van de Grote Oceaan, net boven de evenaar. De tientallen eilanden en eilandjes hebben een totaaloppervlakte van 700 km2, verspreid over zo’n 3 miljoen km2 oceaan. De oorspronkelijke bevolking bestaat grotendeels uit Micronesiërs, die een twintigtal verwante talen spreken. Twee eilandjes worden echter bewoond door Polynesiërs, die in een ver verleden1 uit het zuiden zijn gekomen. Ze spreken talen die aanzienlijk van het Micronesisch verschillen. Op één daarvan, het Nukuoro, wil ik in dit artikel de blik richten.2
Nukuoro is een afgelegen koraalatol met een bevolking van enkele honderden mensen. Men leeft er vooral van visserij en tropische landbouw; een enkeling heeft een overheidsbaan. Veel Nukuoro’s wonen tegenwoordig op het eiland Pohnpei (het centrum van de regio), of elders in Micronesië, in de Verenigde Staten, Australië of Japan. In totaal zijn er zo’n duizend Nukuoro-sprekers.3
Zonder veel hulp van buitenaf
Rond 1900 werd het evangelie op Nukuoro gebracht door Siakwe, een Nukuoro-vrouw die op Pohnpei christen was geworden. Een groot aantal Nukuoro’s liet zich dopen, men stichtte een kerk, en de jonge chief Leka werd geestelijk leider van de gemeenschap.4 Men had de Bijbel in een Micronesische taal; de enkelingen die deze taal kenden, fungeerden als tolk en uitlegger voor de rest van de gemeenschap. In de jaren vijftig begon een groep eilanders, onder wie de inmiddels hoogbejaarde Leka, het Nieuwe Testament in het Nukuoro te vertalen. Zonder specialistische training en zonder veel hulp van buitenaf verliep dit project met horten en stoten, maar uiteindelijk mondde het in 1986 uit in de publicatie van het Nieuwe Testament. De kosten voor publicatie werden opgebracht door de eigen Nukuoro-gemeenschap. Deze vertaling is sindsdien in gebruik op het eiland zelf en onder Nukuoro’s elders.
De laatste jaren werd het vertaalwerk gedragen door een jonge vrouw: Betty Amon.5 Haar moeder had vanaf het begin deel uitgemaakt van het vertaalteam; zij had een grote passie voor het Woord en een groot verlangen om de Bijbel te ontsluiten voor de Nukuoro-gemeenschap, en dit maakte op Betty als klein meisje een onuitwisbare indruk. Als tiener volgde Betty een opleiding buiten het eiland; later studeerde ze vier jaar aan een bijbelschool in Canada. In 1980 kwam ze terug naar Nukuoro, waar ze het vertaalwerk ter hand nam.
Logistieke hindernissen
Een aantal jaren na de verschijning van het Nieuwe Testament begon Betty met de vertaling van het Oude Testament, daarin bijgestaan door een vertaalteam op het eiland. In 1992 verhuisde ze naar Guam, enkele duizenden kilometers van Nukuoro verwijderd. De afstand bleek echter een lastige barrière: de reis van Guam naar Nukuoro bestaat uit een (dure) vliegtrip plus een bootreis van enkele dagen; de boot vaart maar eens in de paar maanden. Door deze financiële en logistieke hindernissen verliep het vertaalwerk soms langzaam.
In 2005 werd daarom een nieuw team opgezet op het beter bereikbare Pohnpei, waar ook een groot aantal Nukuoro’s wonen. Sindsdien reist Betty heen en weer tussen Guam en Pohnpei. Het vertaalwerk verloopt sindsdien vlotter, maar dit heeft wel een keerzijde: het project staat verder af van de bevolking op Nukuoro zelf. In het spanningsveld tussen efficiëntie (een complete bijbelvertaling is een enorm project) en ownership(idealiter worden zoveel mogelijk mensen bij de vertaling betrokken) is het soms lastig om keuzes te maken.
Het team heeft inmiddels stuk voor stuk de bijbelboeken vertaald en reviseert deze nu tot een accurate, leesbare en begrijpelijke tekst. Ook het Nieuwe Testament wordt daarbij herzien, want – aldus Betty – ‘het is verbazend hoezeer het Nukuoro veranderd is’. Talen in Oceanië veranderen vaak in hoog tempo, onder invloed van het Engels en andere talen, door toegenomen mobiliteit en globalisering. Wat in dit geval ook een rol speelt, is dat het Nieuwe Testament weliswaar in 1987 gereedkwam, maar grotendeels vertaald was in de decennia daarvoor, door een oudere generatie.
Isles of the Sea-project
Een aantal jaar geleden kwam Betty in contact met mensen van Wycliffe Bijbelvertalers. Het Nukuoro-vertaalwerk werd onderdeel van het Isles of the Sea-project, dat bijbelvertaalwerk in Micronesië en Polynesië stimuleert met praktische en financiële hulp. Sindsdien worden Betty’s reizen door Isles-fondsen vergoed, zodat het werk niet langer vertraagd wordt door geldgebrek. In 2010 werd ik als consulent aan het project toegevoegd om het team van exegetisch, taalkundig en technisch advies te voorzien. Sindsdien werk ik samen met Betty en haar team aan het verder voltooien van de vertaling. Hoewel ik af en toe ter plaatse ben, gebeurt deze samenwerking vooral op afstand. Betty voert de vertaling in in het vertaalprogramma Paratext, verwerkt alle correcties van het team en stuurt de tekst naar de server. Ik haal de tekst binnen, neem deze door en voorzie deze van vragen en suggesties. Via de server komen mijn notities weer bij Betty terecht. Dit proces hopen we in de loop van volgend jaar af te ronden.
‘Alles wat de zee betreft’
Het vertaalwerk stelt ons voortdurend voor uitdagingen. Zo worden we vaak geconfronteerd met beperkingen in het vocabulaire. De woordenschat van het Nukuoro weerspiegelt de cultuur en het landschap: het lexicon is rijk aan termen rond de visvangst en alles wat de zee betreft, maar karig waar het gaat om bijvoorbeeld zoogdieren en geografische termen.6 Zo zijn er geen woorden voor ‘rivier’, ‘beek’, ‘meer’, ‘fontein’ of ‘waterput’; al deze begrippen worden weergegeven als samenstellingen met vai – ‘water’. Er is geen algemeen woord ‘boom’; manu somo – ‘groeiende plant’ komt het dichtst in de buurt. Voor veel begrippen gebruikt men Engelse leenwoorden: geleibi – ‘grape’, goobena – ‘governor’, ssiibi – ‘sheep’.
De weergave van culturele en religieuze begrippen uit de Bijbel is een grote uitdaging, hoewel inmiddels veel termen zijn uitgekristalliseerd en ingeburgerd. Een priester is een dangada haimeedabu (‘mens die heilige dingen doet’), een leger is een hagabuulingaa daane hebagi (‘groep mannen van strijd’). Voor andere termen loopt het gesprek nog: enkele maanden geleden bespraken we nog ‘tempel’, ‘tabernakel’, ‘loven/prijzen’ en ‘veroordelen’.
Illustratief voor trends
Het Nukuoro-project is maar één van de vele honderden bijbelvertaalprojecten die wereldwijd aan de gang zijn. Vertaalprojecten verschillen in scopus, opzet, vertaalstrategie, actoren, doelgroep, tempo, et cetera. Toch is het Nukuoro-project in veel opzichten representatief voor het bijbelvertaalwerk anno 2014; het illustreert een aantal trends die we in veel projecten zien.
- Het initiatief en de regie van het vertaalwerk ligt bij een team van lokale vertalers met uiteenlopend opleidingsniveau. Dat één van de vertalers Grieks en Hebreeuws kent, is niet standaard, maar zeker niet ongebruikelijk. Het is overigens ook niet uitzonderlijk dat het vertaalwerk door de jaren heen gedragen wordt door een of enkele personen, die de visie gaande houden en de plaatselijke bevolking en kerken blijven enthousiasmeren. Dit laat onverlet dat Betty’s niet aflatende toewijding aan dit werk diep respect verdient.
- Wycliffe en SIL helpen het project met middelen en skills die in het project van pas komen. Welke dat zijn, is in ieder project verschillend. In dit geval betreft het exegetisch en taalkundig advies, training en begeleiding in het gebruik van software, en financiering van projectkosten.
- In eerste instantie werd het Nieuwe Testament vertaald, maar vervolgens begon men ook aan het Oude Testament. Bovendien is revisie een integraal onderdeel van het project: het Nieuwe Testament wordt grondig herzien. Meer in algemene termen: het vertaalwerk is niet af wanneer een taalgroep de beschikking heeft over de Bijbel of een deel daarvan; net zoals we in het Nederlands nooit klaar zijn met bijbelvertalen (zie de bijdrage over de Bijbel in Gewone Taal in dit nummer van TussenRuimte), zo geldt dat ook in Oceanische talen.
- Betty woont op Guam, het team zit op Pohnpei, ik werk vanuit Nederland. Zowel de bijbelvertaler als de bevolkingsgroep is anno 2014 mobieler dan ooit. Goede software, in combinatie met de beschikbaarheid van internet op steeds meer eilanden, maakt het mogelijk om op afstand samen te werken.
- Tegelijkertijd past Nukuoro in wat altijd al een van de core values van Wycliffe en SIL is geweest: elke taalgroep, ook de kleinste, is de moeite waard. God komt naar ons toe, Hij spreekt onze taal – zelfs als dat de taal van een minuscule bevolkingsgroep is.
Wanneer de Bijbel in het Nukuoro gereed is, zal dit de kleinste taal op aarde zijn met een hele Bijbel. En in dat opzicht is Nukuoro dan toch uniek.
Tijdens de voorbereiding van dit artikel schreef Betty me het volgende: ‘It is wonderful to think that someday we can put the whole Bible in the hand of the Nukuoro people, and God can continue to work among the people … I thank the Lord for the prayers, interests and financial help we are getting from the church of Christ in the States, Europe, Australia and PNG. May the Lord bless everyone.’
| Wereld | Oceanië | |
| Aantal levende talen7 | 6918 | 1288 |
| Talen met hele Bijbel | 513 | 42 |
| Talen met alleen Nieuwe Testament | 1294 | 285 |
| Actieve projecten | 2167 | 348 |
| Projecten met betrokkenheid van Wycliffe/ SIL | 1707 | 296 |
Noten
1 Mogelijk zo’n 1200 jaar geleden, mogelijk eerder. Zie Janet Davidson, 1992. ‘New evidence about the date of colonisation of Nukuoro Atoll, a Polynesian outlier in the eastern Caroline Islands’, Journal of the Polynesian Society 101.3:293-298.
2 De andere Polynesische taal is het Kapingamarangi. Ook deze groep heeft zijn eigen bijbelvertaling, die eind dit jaar verschijnt. Voor meer informatie over het bijbelvertaalwerk in het Kapingamarangi en in de Micronesische talen, zie www.isles-of-the-sea.org.
3 www.ethnologue.com/language/nkr
4 John Garrett (1992). Footsteps in the Sea: Christianity in Oceania to World War II, p. 297. Institute of Pacific Studies, University of the South Pacific & World Council of Churches.
5 Een deel van Betty’s verhaal is opgetekend in: Wanda Aigner (2010). I’m just Wanda, but Jesus is G–O–D. Mustang, OK: Tate Publishing.
6 De omvang van het lexicon van een taal hangt samen met de grootte en heterogeniteit van een bevolkingsgroep en de mate van contact met andere groepen. Vergelijken we het Nederlands (20 miljoen sprekers, zeer diverse dialecten en landschappen, eeuwen intens contact met andere talen) met het Nukuoro (minder dan 1000 sprekers op één atol, zeer geïsoleerd van de buitenwereld), dan zal het geen verbazing wekken dat de woordenschat van het Nukuoro beperkt is. Het Nukuoro Lexicon (Vern Carroll & Tobias Soulik, 1973) telt grofweg 15.000 lemmata, maar het merendeel hiervan betreft vervoegingen, samenstellingen en uitdrukkingen waarvan de betekenis voorspelbaar is.
7 Gegevens per 1 oktober 2013. Bron: Wycliffe Global Alliance, op basis van data van Wycliffe-organisaties, SIL International en andere partners.
— Paulus-Jan Kieviet van Wycliffe Bijbelvertalers is SIL-vertaalconsulent voor Polynesische talen.