‘Sujuntju! Wij hebben een zoon!’ Het telefoontje van een van mijn lokale vrienden kondigt de geboorte aan van de langverwachte zoon, na drie dochters. De zoon, die mensen nodig hebben voor de verzorging van hun oude dag. Dochters geef je weg aan de familie van hun toekomstige man, je zonen blijven van jou. Het verschil in waardering van mannen en vrouwen is van begin af aan groot in Centraal-Azië.
In een land waar tot voor kort bruidsroof heel normaal was, is ook op de bruiloft goed zichtbaar wat de plaats van de vrouw is. Bij bruidsroof wordt een meisje als het ware gekidnapt door een jongen en gedwongen om zijn vrouw te worden. Verzet hiertegen van het meisje of haar ouders kwam tien jaar geleden nog nauwelijks voor. Nu komt bruidsroof in de steden veel minder voor, al is het op het platteland nog steeds een geaccepteerde manier van een huwelijk sluiten.
Maar ook wanneer jongen en meisje een huwelijk van tevoren overeenkomen, kan het gebeuren dat het meisje op de dag van haar huwelijk afscheid neemt van haar familie en alleen naar het huis van haar aanstaande man gaat, waar het feest gevierd wordt zonder dat iemand van haar familie of vrienden aanwezig is. De ouders van de jongen laten uitnodigingen uitgaan met de mededeling dat ze een kellin (schoondochter) ‘binnengehaald’ hebben. Deze schoondochter wordt al tijdens de bruiloft ingezet in de keuken, terwijl de schoonouders zich met de gasten onderhouden. Belangrijk is het om te weten of je toekomstige vrouw een goede huisvrouw zal zijn, die van aanpakken weet. Het is niet zo moeilijk om daarachter te komen; een lange verkeringsperiode om haar werkelijk te leren kennen is daarom niet belangrijk.
Bruidsroof
Op verzoek van Bakit regelen zijn ouders plotseling een bruiloft voor hem. Het heeft haast. Hij heeft een vriendin zegt hij en is bang dat ze door iemand anders gestolen zal worden. Bij aankomst verzet het meisje zich heftig tegen Bakit en zijn vrienden die haar naar het huis slepen. Er blijkt sprake te zijn van bruidsroof, het verhaal over de verkering blijkt gelogen te zijn. Die avond krijgen de ouders van Aigul het eerste deel van de bruidsschat met daarbij een brief met Aiguls naam eronder waarin staat dat ze wil blijven. De brief is echter door een tante van Bakit geschreven en niet door Aigul zelf.
De volgende dag komt de vriend van Aigul op bezoek. Hij is net als alle mannen uitgenodigd op het feest. De sfeer is gespannen. Na een emotioneel gesprek met Aigul, vertrekt hij alleen. Wat kan hij uitrichten tegen ongeveer dertig mannen? Kort daarna komt de imam en wordt het huwelijk gesloten. De daarop volgende nacht wordt Aigul geacht met Bakit te slapen. Aigul verzet zich heftig, maar uiteindelijk wordt de deur achter hen beiden gesloten. Het gevecht gaat nog een hele tijd door. De volgende morgen wordt bloed op het laken gevonden en de familie van Bakit gaat opnieuw naar haar ouders om een volgend deel van de bruidsschat te brengen. Ze kunnen meedelen dat hun dochter nog maagd was. Aiguls ouders zijn blij met wat ze voor hun dochter krijgen en vieren feest met hun buren. Aigul kan die dag beginnen met haar huishoudelijke taak. De bruiloft gaat door en zij mag de oneindige vaat doen. ’s Avonds verzet ze zich er weer heftig tegen als ze geacht wordt met Bakit te slapen. Uiteindelijk stemt de familie toe en mag ze bij de vrouwen en kinderen slapen.
De volgende morgen deelt Aigul huilend mee dat ze vertrekt. Ze kan niet met Bakit leven. De ouders van Bakit besluiten haar naar haar ouders te brengen in de hoop dat die haar zullen vermanen en terugsturen. In eerste instantie doen de ouders dit ook. Ze wijzen haar erop welke schande ze over hen brengt. Maar als Aigul dreigt zelfmoord te zullen plegen, gaat haar vader als eerste overstag.
Enkele weken later is Aigul terug op de universiteit waar ze studeert. Ze is niet meer het vrolijke meisje dat ze was. De leerkrachten hebben haar tijdens de les openlijk bekritiseerd. Haar vriend heeft haar ook in de steek gelaten, zijn ouders verlangen van hem dat hij met een maagd trouwt en niet met een gescheiden vrouw…
Meisjes worden door hun moeder ‘opgeleid’ tot goede huisvrouwen, voorbereid op hun toekomstige taak alskellin. Dit betekent vaak dat meisjes van 12 jaar al in staat zijn een heel huishouden te runnen. Ze trouwen meestal niet voor ze van school komen (tussen de 16 en 18 jaar), maar de moeders profiteren zo zelf van de jaren dat de dochters al heel zelfstandig in het huishouden werken tot ze naar hun echtgenoot en zijn familie vertrekken. De verantwoordelijkheid die meisjes al jong leren dragen, blijkt ook op school en in hun eventuele latere werkkring goed van pas te komen.
Huishouden én een baan
Vanwege het verantwoordelijkheidsbesef presteren meisjes over het algemeen beter dan jongens op school. Veel meisjes proberen zo goed te scoren dat ze na hun schooltijd door kunnen stromen naar de universiteit. Dit geeft hen later de mogelijkheid om naast hun huishouden ook een betaalde baan te hebben. Het zorgt er voor dat er veel vrouwen zijn die ook als ze getrouwd zijn, een betaalde baan hebben. In een land waar veel werkloosheid is, wordt een betaalde baan erg gewaardeerd. De rolverdeling van man en vrouw is behoorlijk traditioneel. Ook als een vrouw een betaalde baan heeft en de man werkloos is, betekent het toch dat de vrouw verantwoordelijk is voor het grootste deel van het huishouden, dat vooral op het platteland heel arbeidsintensief is.
De kellins op het platteland hebben niet zelden het gevoel dat ze de slaaf van de familie zijn. De man zal slechts die dingen in het huishouden doen die noodzakelijk zijn tijdens de afwezigheid van zijn vrouw. Dit zorgt ervoor dat de kinderen al heel vroeg taken in het huishouden over moeten nemen, ook zonen bij de afwezigheid van dochters.
Dochters in één dorp
Op het platteland, waar de bevolking in een dorp verdeeld is over verschillende stammen, ben je niet alleenkellin van een familie, maar zelfs van de hele stam. Vooral bij begrafenissen, maar ook bij andere aangelegenheden waar veel gasten worden verwacht, kunnen leden van een stam een beroep doen op de ‘kellins’ van de stam.
In de dorpen kun je dan ook twee ‘soorten’ vrouwen tegen komen, met of zonder hoofddoek. Een vrouw met een hoofddoek is een kellin van het dorp, de vrouwen zonder hoofddoeken zijn over het algemeen de ‘dochters’ van het dorp. De dochters worden met meer respect behandeld dan de kellins. Vooral jonge kellinsstaan onderaan de maatschappelijke ladder in een familie en in een dorp. De oudere kellins, die jaren gewerkt hebben aan de opbouw van hun gezin en van de maatschappij, stijgen in aanzien. Vooral als een kellin zelf een kellin heeft, die haar bevrijdt van het arbeidsintensieve huishoudelijke werk of als ze een maatschappelijke functie vervult buitenshuis, doet haar positie behoorlijk stijgen.
Jongste zonen blijven
De jongste zonen blijven wonen in het dorp, zij verlaten het huis van hun ouders niet. Integendeel ze zorgen voor hun ouders als die ouder worden en erven het huis en het land dat van hun ouders is. Als de ouders van deze jongens een goede gezondheid genieten, betekent dit vaak dat ze de beslissingen met betrekking tot het familiebedrijfje blijven nemen tot ze dit niet meer aan kunnen. Het gebeurt dan niet zelden dat deze jongste zonen voor hun veertigste vrijwel geen verantwoordelijkheid krijgen te dragen. Ze hebben slechts een uitvoerende taak.
Voor de buitenwereld is de man degene die de leiding heeft, maar in werkelijkheid heeft de vrouw vaak de leiding, ook al vanwege haar vele verantwoordelijkheden. De vrouw is behoorlijk overbelast, zeker als ze ook een functie buitenshuis vervult. Veel mannen voelen aan dat hun positie minimaal is in het gezin en zien ook niet zozeer mogelijkheden om die te vergroten. Dit lijdt vaak tot alcoholisme en huiselijk geweld.
In veel families wordt de man als hoofd van het gezin gezien, maar als je leert hoe de gezinnen functioneren zie je dat het meestal de vrouw is die de leiding heeft. Veel vrouwen weten hun beslissingen zo te ‘verpakken’ dat het voor de buitenwereld lijkt alsof hun mannen de beslissingen nemen. Dit wordt niet zelden zo gedaan om gezichtsverlies van de man te voorkomen en zo de vrede in huis te bewaren. Vrouwen zijn ook verantwoordelijk voor de opvoeding van de kinderen. Gaat daarbij iets mis, dan is het de schuld van de moeder en de vader blijft buiten schot.
Beter af in de stad
Mannen die met hun gezin van het platteland naar de stad zijn vertrokken, hebben meer mogelijkheden om zelf geld te verdienen voor hun gezin. De vrouwen zullen ook proberen bij te dragen aan het gezinsinkomen. Doordat deze gezinnen meer in een sociaal geïsoleerde positie verkeren, de bredere familiekring leeft niet meer om de hoek, worden deze vrouwen minder geacht voor allerlei gelegenheden te komen helpen in het huishouden van andere familieleden. Ook is het huishouden in een stad veel minder arbeidsintensief door betere voorzieningen en er zijn geen werkzaamheden die verband houden met het boeren bedrijf (melken, in de tuin werken). Mannen in de steden zijn meer dan die op het platteland op hun gezin betrokken. Dat werkt positief uit voor de positie van de vrouw.
Jazgul
Jazgul is voor de tweede keer gescheiden. Ze heeft twee kinderen van haar eerste man en twee van haar tweede man. Haar tweede man, een alcoholist, sloeg haar altijd als hij dronken was. Ze is er twee tanden door kwijt en heeft een keer in het ziekenhuis gelegen: haar man schopte haar in haar buik toen ze zwanger was van haar jongste zoon, waardoor de bevalling vroegtijdig op gang kwam.
Omdat haar tweede man niet voor de kinderen van een ander wilde zorgen, woonden haar oudste kinderen noodgedwongen bij haar eigen vader en stiefmoeder. Maar die zorgden niet echt voor hen.
Nu woont Jazgul samen met haar kinderen in een huis dat tijdelijk leeg staat. Ze hoeft er geen huur voor te betalen. Dat is de reden dat ze toch in het dorp van haar man is blijven wonen.
Ze heeft het moeilijk. Ze kan de eindjes maar net aan elkaar knopen. Een morgen in de week werkt ze en verder leeft ze van kinderbijslag. De schoonzussen, vrouwen van de broers van haar man, brengen haar af en toe wat extra’s. Ze weten dat de scheiding niet de schuld is van Jazgul. De vrouwen van de vrienden van haar man zeggen ook allemaal dat haar man de schuldige is. Zelfs de dorpsraad van wijze mannen gaf haar gelijk.
Dat ze alleen is komen te staan is voor Jazgul het moeilijkst. Voor feesten en begrafenissen wordt ze niet uitgenodigd. Ook al geven alle vrienden haar gelijk, hier in het dorp was het zijn vriendenkring en zij kunnen een dorpsgenoot niet laten vallen. Sociale relaties in een dorp lopen nu eenmaal via de man. Haar familie ziet ze ook niet. Die vermijden Jazgul, uit vrees dat zij een beroep op hen zal doen waar zij niet op in kunnen gaan.
Wanneer de huisbaas zegt dat hij het huis terug wil, neemt Jazgul het besluit om terug te gaan naar haar man. Ze heeft geen energie om opnieuw op zoek te gaan naar een goedkoop huis. Ze kiest voor een leven met voldoende eten en een dak boven haar hoofd. Ze kiest voor een dronken, gewelddadige echtgenoot in plaats van armoede en sociaal isolement. Ook al betekent dat dat haar oudste kinderen moeten terugkeren naar een huis waar ze als huisslaven dienen in ruil voor wat eten, waar ze elke vorm van liefde of positieve aandacht ontberen.
Zwanger en gescheiden
Het aantal echtscheidingen is schrikbarend hoog. Veel huwelijken worden pas gelegaliseerd als de vrouw een aantal maanden zwanger is, zodat het kind dat ze verwacht op naam van haar echtgenoot gezet kan worden. Tot die tijd is het vooral de familie van de man die het legaliseren tegenhoudt. De huwelijken worden in eerste instantie slechts in aanwezigheid van de imam gesloten. Als de vrouw dan tegenvalt of niet zwanger raakt, kan ze zonder problemen weggestuurd worden. Veel huwelijken stranden dan ook al na enkele maanden.
Soms is een vrouw al wel zwanger als ze weggestuurd wordt; ze kan dan nergens aanspraak op maken. Zo’n zwangerschap eindigt vaak in een abortus. Of het kind wordt na de geboorte opgevoed door de ouders van de vrouw. Niet zelden gebruiken de grootouders zulke kinderen als ze wat ouder zijn als goedkope arbeidskrachten. De vrouw gaat vaak werken in Rusland of in de hoofdstad en houdt het kind ‘achter de hand’ voor het geval ze zelf niet opnieuw trouwt of verder geen kinderen krijgt. Trouwt de vrouw wel opnieuw, dan komt het maar sporadisch voor dat een kind uit een vorig huwelijk een plaats krijgt in het nieuw gevormde gezin.
Façade
Iemand die hier korte tijd op bezoek is, ziet veel vrouwen studeren of banen hebben op redelijk goede posities. Wie hier echter langer woont en de levensverhalen van veel mensen leert kennen, beseft dat er achter deze keurige façade een heel andere wereld schuilgaat.
— Marianne van den Berg werkt onder vrouwen in Centraal-Azië. Om veiligheidsredenen verschijnt dit artikel onder pseudoniem.