Als we in de zending spreken over marges, moet er ook ergens een centrum zijn. Specifieker, omdat we het over zending hebben: wat is eigenlijk het centrum van de kerk wereldwijd? Is het Rome, de liturgie, het Woord? – om enkele rooms-katholieke, orthodoxe en protestantse stereotypen te noemen. Of (het nieuwe) Jeruzalem?
Twee mensen, afkomstig uit verschillende landen en kerkelijke tradities, geven een persoonlijke reactie op de vraag: ‘Wat is voor jou het centrum van de kerk wereldwijd?’ Als een tweeluik worden beide antwoorden hier gepresenteerd, elk met zijn eigen perspectief, om zo een aanzet te geven tot verdere doordenking van de vraag naar het ‘centrum van de kerk’.
……………………………………………………………………………………………………………………………….
‘Het draait niet om de paus’
Ooit hoorde ik een NOS-journaallezer rooms-katholieken karakteriseren als ‘volgelingen van de paus’. Een onjuiste beeldvorming, waar we zelf echter regelmatig aanleiding toe geven. Gelovigen zowel als kerkelijke leiders.
De ultramontaanse reflex bestaat nog steeds. Op aandoenlijke wijze als we aan het televisietoestel gekluisterd – of tegenwoordig swipend op onze smartphone – een conclaaf volgen. Als de kardinalen er uit zijn, toont de nieuw-verkozen paus zich aan de verzamelde mensenmassa op het Sint Pietersplein: ‘habemus papam’. Rooms-katholieke folkore ten top.
Waar wereldwijd het centrum van de kerk is? Dat is toch wel duidelijk?
Opengebroken
Het Tweede Vaticaans Concilie brak de zaak open. Immers, het herwaardeerde de bisschop als Geest-drager (in plaats van afgezant van Rome) en sprak daarom logischerwijze over de ‘lokale kerk(en)’, dat wil zeggen, de bisdommen (zie bijv. Lumen gentium, nrs. 13, 16, 23). De paus hield een doorslaggevende stem, maar niet zonder collegialiteit.
In de tijd na het concilie werd de tendens opnieuw centralistisch. Zo trok een tiental jaren geleden het Vaticaan de goedkeuring van een nieuwe Engelse vertaling van de liturgische boeken naar zich toe; de uitdrukkelijke stem van lokale bisschoppenconferenties schoof het daarbij op weinig inspirerende wijze terzijde.
Het wordt katholieker
Met paus Franciscus wordt het gelukkig weer onduidelijker waar het centrum ligt. Of beter, het wordt katholieker. Algemener. Dat begon al op dag één van zijn pontificaat. Tot de verzamelde mensenmassa op het Sint Pietersplein zei hij na zijn verkiezing: ‘Broeders en zusters, u weet dat het de taak van het conclaaf is om Rome een bisschop te schenken. Het lijkt erop dat mijn broeders kardinalen zo ongeveer tot het uiteinde van de aarde gegaan zijn om die bisschop te vinden.’ Hoezo is Rome het centrum?
Het is niet gebleven bij die ene uitspraak. De paus wil dat de kerk zich niet in Rome opsluit. Hij citeert in pauselijke documenten bijvoorbeeld graag lokale bisschopsconferenties. Niet alleen Europese, maar ook Zuid-Amerikaanse of Aziatische. Daar komen twee dingen samen: én de theologische waardering van de lokale kerk én de feitelijke werkelijkheid van de Rooms-Katholieke Kerk, die zich niet alleen in Europa bevindt, laat staan in het Vaticaan.
Het doet me denken aan een boek dat ik pas recenseerde, uit de serie ‘Theology from the Majority World’. Een belangwekkende serie. Niet om de kwaliteit (die me tegenviel), maar om de agenda, die veel eerbied verdient. Buiten Europa en Noord-Amerika leven andere theologische vragen, die meer en welwillender aandacht verdienen: armoede, bevrijdingstheologie, relatie met een hindoeïstische cultuur, enzovoorts.
(Overigens observeer ik een paradox: veel katholieken hechten veel aan de paus, terwijl hij zélf juist niet centraal wil staan. Ongetwijfeld vanwege onze psychologische behoefte aan grote leiders. En vanwege zijn ontegensprekelijke, Johannes Paulus II-achtige charisma.)
‘Veronduidelijkingen’
Belangrijke ‘veronduidelijkingen’ zijn verder een theologische en pastorale decentrering. Noemde Vaticanum II aanvankelijk de kerk het licht der volken, dat werd verbeterd tot Christus (zie Lumen gentium, nr. 1). Bovendien verklaarde de kerk zich solidair met de hoop, vragen en pijn van de wereld (zie Gaudium et spes, nr. 1).
Dus is zelfvoldaan clericalisme waarin het draait om de kerkelijke functionarissen uit den boze, zo laat de paus herhaaldelijk horen. Het gaat om God, en het gaat om de kwetsbaren.
Wat dat laatste betreft is het betekenisvol dat op 14 oktober 2018 – eindelijk – de Venezolaanse aartsbisschop Oscar Romero heilig verklaard wordt. Hij werd vermoord om zijn pastorale bekering naar de mensen, naar de armen en kwetsbaren.
Wat het centrum van de kerk is? Het is een goed teken als dat niet al te duidelijk is.
— Jos Moons SJ doceert theologie aan de KU Leuven en doet theologisch onderzoek aan de Tilburg School of Theology. Daarnaast werkt hij als studentenpastor in de Leuvense Universitaire Parochie en is hij supervisor voor geestelijke begeleiders in opleiding.
……………………………………………………………………………………………………………………….
’Het Centrum dat Marge is geworden’
Wat bedoelen we met de marge, en hiermee samenhangend: wat is dan het centrum van de missionaire beweging? Waar ligt het zwaartepunt van de kerk als Gods instrument om de Missio Dei te vervullen en de komst van Zijn koninkrijk te verkondigen?
Migratie en proclamatie
Toen ik de vraag van de redactie las, moest ik denken aan een treffende uitspraak van een van onze trainers tijdens de SKIN-toerustingscursus voor leiders van migrantenkerken en internationale kerken. ‘De Kerk kent geen geografisch centrum’, luidde de concluderende opmerking.
In vogelvlucht behandelden we de geschiedenis van de wereldwijde Kerk van onze Heer en Heiland Jezus Christus. Prachtig om de beweging te mogen volgen van de apostelen en discipelen van Christus en de eerste kerkvaders vanuit het Midden-Oosten en de strategische taakverdeling om het Woord van God, Christus zelf en Zijn goddelijke openbaring in de Heilige Schrift, te verkondigen tot in alle uithoeken van de wereld. Migratie – al of niet gedwongen door christenvervolging – en proclamatie van Christus en ‘die gekruisigd’ (1 Korintiërs 2:2), gaan van begin af aan hand in hand.
Wie voor de training moeite had met de term migrantenkerk, die bij sommigen een stigmatiserende indruk kan wekken of een negatieve connotatie kan oproepen, leek hierna dit stempel met trots te willen dragen. Als volgelingen van Christus zijn we allen Zijn missionaire migrantenkerk. Wij zijn – horen althans – allen onderweg om discipelen te maken van alle naties (Mattheüs 28:18-20).
Blijvende kracht
In maart van dit jaar had ik het voorrecht om deel uit te maken van de Nederlandse delegatie die deelnam aan de Wereldzendingsconferentie van de Wereldraad van Kerken in Arusha, Tanzania. Het feit dat ‘transformerend discipelschap’ als centraal thema werd gekozen, spreekt boekdelen.
Dat het navolgen van Christus van binnenuit een diepgaande transformatie kan teweegbrengen, daarvan kan ik zelf getuigen. Hoewel ik van kinds af aan christen ben – mijn familie maakt waarschijnlijk al vele eeuwen deel uit van de Syrisch-Orthodoxe Kerk – en tal van bijbelstudies heb gedaan in de loop van de jaren, was en is de invloed van de discipelschapstraining die ik een aantal jaar geleden heb gevolgd, op de kwaliteit van mijn leven, werk en bediening in het Koninkrijk van God ongeëvenaard.
De wonderlijke conferentie in Arusha was voor mij een heerlijke bevestiging en getuigenis door medechristenen uit allerlei landen, volken, stammen en talen (Openbaring 7:9) van de kracht van christelijk discipelschap.
Profetische stemmen
Tijdens de conferentie in Arusha kwam de zogenaamde marge zelf aan het woord. Adi Mariana Waqa uit Fiji: ‘Daarom is vandaag een oproep voor een revolutionaire hervorming van de christelijke zending, die in het tijdperk van informatie, technologie en globalisering, waar buitensporig consumentisme en hedonisme zich voedt in de structuren die onrechtvaardigheden van hebzucht, geweld en onderdrukking handhaven. Wij de kerk, de kerk van Christus waartoe we behoren, kunnen het ons niet langer veroorloven de profetische stemmen uit de marges te negeren.’
Erkenning van de rol van de gemarginaliseerden in het vervullen van Gods missie kwam ook vanuit de leiding van CWME, de zendingsafdeling van de Wereldraad: ‘En dit is precies wat zending als transformerend discipelschap is: de onrechtvaardige wereld op zijn kop zetten, marges die de vertegenwoordiging van zending overnemen’, aldus CWME-moderator metropolitan/bisschop Geevarghese Coorilos.
Een kritische noot
Deze sympathieke erkenning van de zogenoemde gemarginaliseerden komt in eerste instantie over als een revolutionaire verschuiving van het zwaartepunt van kerk en zending, en ik ben er van overtuigd dat deze aandacht goedbedoeld is.
Echter, als christen uit Irak, een deel van de regio die al in de eerste eeuw bereikt was met het Evangelie van Christus, heb ik moeite met veelgebruikte uitspraken als ‘zending is niet langer van het Westen naar de rest van de wereld’, ‘het is de tijd van de omgekeerde zending; zending vanuit het Zuiden en het Oosten’.
Hoewel de erkenning van de zogenaamde marge bescheiden overkomt, impliceert het wel dat degenen die de marge als zodanig bestempelen, zichzelf als centrum beschouwen. Hetgeen vergelijkbaar is met het feit dat de meeste kaarten van de wereldbol vandaag de dag Eurocentrisch zijn; het Zuiden en het Oosten zijn als zodanig ten opzichte van ‘het centrum’.
Echter, zending is en blijft, tot de wederkomst van Jezus, van overal naar overal en wij christenen zijn allen Zijn volwaardige partners, Zijn lichaamsdelen om Zijn Missio Dei gestalte te geven, tot eer van Zijn heilige naam en opbouw van Zijn koninkrijk.
De missionaire Migrant
In de loop van de eeuwen heeft de Kerk van Christus jammer genoeg tal van splitsingen gekend. Ieder kerkgenootschap kent inmiddels een eigen centrum, de zetel van de hoogste geestelijke leider: de paus, patriarch of aartsbisschop.
Echter, het centrum van de gehele Kerk is en blijft voor eeuwig Christus zelf, de eerste Zendeling. De Zoon van God is de missionaire Migrant die mens werd en naar onze verscheurde en gebroken wereld kwam om de ene ware God, Vader, Zoon en Heilige Geest, te openbaren, te doen kennen, en om heling en liefdevolle redding te brengen.
Hij, de Ene gekruisigde en opgestane Heer der heren, is het Centrum dat Marge is geworden opdat wij deel uitmaken van Zijn Koninkrijk, het centrum van ‘gerechtigheid, vrede en vreugde door de Heilige Geest’ (Romeinen 14:17).
— Anmar Hayali is coördinator van Samen Kerk in Nederland (SKIN), de landelijke vereniging van migrantenkerken en internationale kerken.