De Onafhankelijke Filipijnse Kerk speelt een rol van betekenis in het maatschappelijk getuigenis en ondersteunt daarmee het nationalistische bewustzijn van de Filipino’s. Dat de Filipijnse overheid mensen die zich inzetten voor de bevrijding van imperialisme en voor democratie als terroristen wegzet, maakt de strijd er niet makkelijker op.
In dit artikel wordt het Filipijns nationalisme beschouwd binnen de ervaringscontext en vanuit een tweeledig perspectief: van de Filipijnse bevolking en van de Iglesia Filipina Independiente, de Onafhankelijke Filipijnse Kerk.
Eerst ga ik in op de overeenkomsten en verschillen tussen Filipijns en Europees nationalisme. Daarna stel ik het nationalistisch bewustzijn van de Iglesia Filipina Independiente aan de orde en de wijze waarop dit tot uitdrukking komt in kerk-zijn en liturgie. Tot slot wil ik aantonen dat het nationalisme een vitale kracht is, die zich vertaalt in het verzet van het Filipijnse volk tegen neoliberalisme en mondialisering en de aanhoudende strijd voor nationale bevrijding en democratie.
Europees nationalisme
Het nationalisme zoals dit op Europese bodem gestalte kreeg, kwam voort uit de historische strijd die de volkeren in de verschillende Europese landen vanaf het begin van de zestiende eeuw hebben geleverd tegen de feodale maatschappelijke orde en vóór de vorming van een natiestaat.
Het historisch gegeven van de opkomst van het Europees nationalisme is ontegenzeglijk verbonden met de strijd van het volk tegen zo’n op feodale structuren gebaseerde samenleving, met in alle gevallen een keizer, koning of vorst aan het hoofd, en hun gezamenlijk streven om in plaats daarvan samenlevingen te organiseren op basis van een gemeenschappelijke nationale identiteit.
Echter, na de Tweede Wereldoorlog, toen nationalisme in Europa vooral in verband werd gebracht met het Duitse nationaalsocialisme, raakte het in diskrediet. Vóór de Tweede Wereldoorlog werden de nationalistische bewegingen in Europa geassocieerd met de idealen van de Franse Revolutie van ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’. Die idealen vormden tot in de daaropvolgende eeuw in heel Europa de inspiratiebron voor een reeks andere revoluties die onafhankelijkheid tot inzet hadden. Deze positieve associaties werden na de oorlog in de ogen van het algemene publiek verdrongen door die met staatsfascisme en autoritair bewind.
Filipijns nationalisme
In de Filipijnen kwam het nationalisme op in de negentiende eeuw, onder invloed van de liberale ideeën die vanuit Europa waren meegebracht door hervormingsgezinde Filipino’s uit de burgerlijke klasse, die na eerder door het Spaanse koloniale regime te zijn verbannen, waren teruggekeerd. Deze hervormingsgezinde bourgeoisie kon zich echter tegelijkertijd wel vinden in de agenda van het koloniale bestuur om de Filipijnen bij Spanje in te lijven.
Aan de andere kant van de hervormingsbeweging stond de revolutionaire proletarische massabeweging, die een gewapende strijd voorstond en daarmee de bevrijding van het volk en democratie voor ogen had. De revolutionaire strijd voor Filipijnse onafhankelijkheid werd evenwel verstoord door het Amerikaanse imperialisme en de meedogenloze verovering van het eilandenrijk door de Verenigde Staten.
Maar ook toen de overheersing van het Filipijnse volk door de ene vreemde mogendheid was vervangen door de andere, bleef de strijd voor nationale zelfverwezenlijking en zelfbeschikking doorgaan.
Blijvend verzet
Het historisch gegroeide, toenemende collectieve ressentiment tegen het Spaanse koloniale bewind en het verzet tegen vreemde overheersing bleef ook overeind na de machtswisseling ten gunste van de Verenigde Staten.
De oorsprong van dit verzet is gelegen in de soevereine wens van de Filippijnen – te midden van vreemde overheersing en feodale uitbuiting – om als volk onafhankelijk en vrij te zijn in een democratische samenleving.
De historische opkomst van het Filipijns revolutionair nationalisme is echter nauw verbonden met de revolutionaire strijd die door de arbeidersklasse werd gevoerd tegen kolonialisme, feodalisme en imperialisme, om volledige nationale vrijheid en democratische hervormingen te verwezenlijken.
De Iglesia Filipina Independiente (IFI) telt ruim drie miljoen leden en is de op een na grootste kerk op de Filipijnen. Het is een katholieke en oecumenisch ingestelde kerk, onafhankelijk van Rome en in volledige kerkelijke gemeenschap met de Oud-Katholieke Kerken van de Unie van Utrecht, met de Anglicaanse Kerkgemeenschap en met de Lutherse Kerk van Zweden.
De kerk omvat 40 bisdommen met 55 bisschoppen en meer dan 600 mannelijke en vrouwelijke priesters. Het grootste deel van de leden is arbeider en werkt in de landbouw en de visserij. Veel leden bekleden leidinggevende functies in de politiek en de vakbond.
De IFI onderhoudt diverse oecumenische betrekkingen en is de grootste Aziatische kerk die lid is van de Wereldraad van Kerken.
Bron: www.okkn.nl
Filipinisering van de kerk
De Iglesia Filipina Independiente (IFI) werd gesticht in het begin van de twintigste eeuw in het kader van de breed gedragen nationalistische strijd tegen Spaans kolonialisme en Amerikaans imperialisme. Een belangrijke factor hierin was de strijd die door Filipijnse geestelijken werd gevoerd tegen racistisch gemotiveerde discriminatie binnen de Rooms-Katholieke Kerk. Deze strijd kwam sinds de Filipijnse revolutie in 1896 steeds meer in het teken te staan van de eis tot absolute filipinisering van de Kerk.
Gezien de historische context van haar ontstaan was de IFI een onderdeel en product van de revolutionaire, nationalistische strijd van het Filipijnse volk voor sociale en politieke onafhankelijkheid ten tijde van de Amerikaanse overheersing.
Belangrijk platform
De strijd voor religieuze zelfstandigheid ging hand in hand met de strijd voor nationale bevrijding en democratie, wat leidde tot de vorming van de ‘Filipijnse Kerk’: katholiek maar ook nationaal, universeel maar ook zelfstandig. De nieuw gevormde Kerk vond haar oorsprong in de strijd aan het begin van de twintigste eeuw tegen vreemde overheersing en feodale uitbuiting in maatschappij en kerk. Daarmee heeft het nationalisme de nationale identiteit van de nieuwe Kerk mede gedefinieerd.
Kerk als ‘massabeweging’ die zaak Filipino’s steunt
Doordat de IFI tijdens de Amerikaanse overheersing werd vervolgd, is zij altijd gezien als een ‘massabeweging’ die zich inzet voor de nationalistische zaak van de Filipijnse bevolking. In de nieuwe Kerk zijn katholicisme en nationalisme op geslaagde wijze bijeengebracht. De Kerk vormde daarmee een belangrijk platform om de strijd van het Filipijnse volk te ondersteunen.
Amerikaans ageren
Ook al was de IFI een resultaat van de geslaagde integratie van nationale en godsdienstvrijheid, het Amerikaanse gezag verdacht de Kerk ervan niet meer te zijn dan een façade voor de aanhoudende strijd van het Filipijnse volk tegen de Amerikaanse overheersing.
Het Amerikaanse bestuur ageerde met geweld tegen de Kerk om te voorkomen dat zij de nationalistische revolutionairen een platform bood om zich te herpakken en zodoende te verhinderen dat de Kerk zou uitgroeien tot een machtige politieke speler die het verzet tegen de Amerikaanse overheersing zou aanwakkeren.
De VS kan niet zonder ingrijpen toezien hoe de Kerk zich ontwikkelt tot een cultureel instituut dat de massa beïnvloedt door het propageren van nationalistische idealen en de vorming van een nationaal bewustzijn, als wapen tegen de Amerikaanse onderdrukking, waardoor de Amerikaanse imperialistische agenda op de Filippijnen zou worden gedwarsboomd.
Kerk als instrument
Als een culturele en vormende kracht voor de waarden en het gedrag van het Filipijnse volk probeerde de Kerk theologisch gedachtegoed te ontwikkelen om daarmee het volk te bevrijden van wat resteerde van het conservatieve en bijgelovige Spaanse katholicisme en van de verspreiding van het vrijzinnig protestantisme, dat in het kielzog van het Amerikaanse imperialisme was meegekomen.
Traditionele structuren van religieuze heerschappij afbreken
Niet alleen legde de IFI sterk de nadruk op de superioriteit van wetenschap en rede als tegenwicht tegen het mysticisme en de traditionele katholieke geloofscultus, maar zij bestreed evenzeer de theologie van het vrijzinnig protestantisme met zijn nadruk op persoonlijk geloof. Op deze manier wilde de nieuwe Kerk de traditionele structuren van de religieuze heerschappij, die het behoudende katholicisme uitoefende over de hoofden en harten van het Filipijnse volk, afbreken en het volk beschermen tegen de misleiding van het consumentalisme dat door protestantse groepen werd gepredikt.
De Filipijnse Kerk zag voor zichzelf een rol weggelegd als instrument om progressieve en patriottische veranderingen teweeg te brengen, het geloof van het mystieke te ontdoen en vraagtekens te zetten bij het geloof in het bovennatuurlijke en zo bij te dragen aan de democratisering en bevrijding van de samenleving. Daarbij gebruikte ze naast liturgische vieringen, gezang en gebed ook liturgische gewaden, om daarmee de nationalistische aspiraties van het volk te symboliseren.
Weerwoord
Het huidige tijdsgewricht kenmerkt zich door neoliberale mondialisering, de moderne versie van het imperialisme. Hierdoor wordt het Filipijnse volk blootgesteld aan groot en onmenselijk onrecht. Onder die omstandigheden blijft het revolutionair nationalisme een progressief en patriottisch weerwoord bieden tegen ongeëvenaarde politieke onderdrukking, mensenrechtenschendingen, economische armoede en culturele ontbering.
Ten strijde tegen onrecht, uitbuiting en culturele ontbering
Het inspireert tot het ten strijde trekken tegen de sociale, politieke en culturele structuren van het Amerikaanse imperialisme en tot het mobiliseren van de Filipijnse bevolking tot nationale bevrijding en democratie en de vorming van een menselijke samenleving, waarin iedereen waardevol is en met waardigheid wordt behandeld.
Dit revolutionaire nationalisme laat zich inspireren vanuit de democratische aspiraties van de mensen die aan de zijlijn van de huidige neokoloniale Filipijnse maatschappij staan. Het Filipijnse revolutionaire nationalisme is emancipatoir van karakter. Juist ook daarom zet zij zich in voor burgerrechten en democratie en tegen de vernietigingskracht van de neoliberale mondialisering. Die mondialisering heeft een enorme impact op het politieke landschap van de Filippijnen.
Daarnaast is er een regering die haar plichten ten aanzien van mensenrechten verzaakt. Dit alles leidt ertoe dat degenen die een nationaal democratisch alternatief aandragen tegenover de ‘gemondialiseerde’ samenleving van nu, te maken krijgen met de harde hand van de overheid. Schendingen van politieke en burgerrechten behoren inmiddels tot de realiteit van alledag. Steeds vaker belanden politieke tegenstanders van het bewind achter de tralies, verdwijnen ze of worden ze uit de weg geruimd. Respect voor de economische rechten voor het volk is zienderogen afgenomen met een recordaantal mensen dat werkloos is en in armoede leeft, waardoor steeds meer mensen de toegang tot voldoende gezond voedsel wordt ontzegd.
Inclusieve nationale identiteit
Het Filipijnse revolutionaire nationalisme blijft echter voortbouwen op een inclusieve nationale identiteit als platform voor een maatschappelijke discussie met als doel de binnenlandse politieke verhoudingen te verbeteren en biedt tegelijkertijd een alternatief voor de bestaande, door de neoliberale mondialisering in stand gehouden machtsstructuren.
In deze zin staat Filipijns nationalisme voor de bevordering van rechtvaardige verhoudingen tussen man en vrouw en mensen van uiteenlopende seksuele oriëntatie, godsdiensten en overtuigingen. Het is een vorm van nationalisme die heen wijst naar een democratische natiestaat, waar de rechten van het individu worden geëerbiedigd en waar oprechte waardering bestaat voor mensen die zich inzetten voor een rechtvaardige en vreedzame samenleving, alle inherente verschillen tussen mensen ten spijt.
Het door neoliberalisme en mondialisering gepredikte perspectief verdwijnt door daarvoor in de plaats een patriottisch en democratisch alternatief voor te houden, in de strijd tegen conservatief en reactionair denken.
Vitale kracht
De uitdaging waar het Filipijns revolutionair nationalisme zich vandaag de dag voor gesteld ziet, is om zijn progressieve, patriottische en democratische geest te behouden in zijn onverschrokken confrontatie met het toenemende geweld van het staatsfascisme, dat door de moderne imperialistische grootmachten in bescherming wordt genomen.
Dat de Filipijnse overheid nationalisme onterecht en met kwade bedoelingen gelijkstelt aan communisme en mensen die zich inzetten voor de strijd tegen het imperialisme en voor de bevrijding van het volk en voor democratie als terroristen wegzet, maakt deze strijd er niet makkelijker op. Het fascistische bewind legt een steeds grotere schaamteloosheid aan de dag in het bestrijden van personen en gemeenschappen, en organisaties en instellingen die de geest van het Filipijnse revolutionaire nationalisme levend houden.
Vlag van vrijheid, sociale rechtvaardigheid en vrede wappert
De escalatie van deze onderdrukking van staatswege heeft een verwoestende uitwerking op het leven van de Filipino’s. Maar juist door de huidige ernstige sociale en politieke crisis op de Filipijnen, waarbij het volk steeds zwaardere lasten te dragen krijgt, worden progressieve en patriottische individuen en organisaties eens te meer gemotiveerd om zich te blijven verzetten tegen de tegenstanders van het Filipijnse revolutionaire nationalisme.
De vlag van vrijheid, sociale rechtvaardigheid en vrede blijft wapperen, ook nu het imperialistische kwaad, vandaag de dag in de gedaante van de neoliberale mondialisering, het volk meedogenloos blijft onderdrukken.
Vertaling uit het Engels: Pieter Plas
— Wilfredo (‘Edoi’) Ruazol is priester van de Iglesia Filipina Independiente (www.ifi.ph). Hij zet zich in voor het maatschappelijke getuigenis van de kerk, met name als executive secretary van het Ecumenical Bishops’ Forum, een interkerkelijk verband van maatschappelijk betrokken bisschoppen in de Filipijnen.