Het verhaal speelt in het land Kangan, waarmee onmiskenbaar Nigeria bedoeld is. Het staatshoofd is een militaire dictator die omringd wordt door marionetten en langzamerhand het contact met de werkelijkheid verliest. Hij wil president-voor- het-leven worden, maar als hij daartoe een referendum uitschrijft, stemt Abazon, één van de vier provincies in Kangan, tegen. Daarop wordt Abazon, een reminiscentie aan Biafra, door een langdurige droogte geteisterd die desastreus is – ook al doordat de regering alle waterputten laat vernietigen.
Op 21 maart 2013 overleed de bekende Nigeriaanse schrijver Chinua Achebe op 82-jarige leeftijd. In zijn eerste boek Things fall apart (1958) beschrijft hij hoe zijn traditionele Afrikaanse Igbo-samenleving uiteenvalt door de komst van het Britse koloniale bestuur en van westerse zendelingen. Dit boek werd een enorm succes; er zijn wereldwijd tien miljoen exemplaren verkocht. Zijn laatste boek There was a Country. A personal history of Biafra (2012) is slecht gevallen; critici stellen dat dit boek over de Nigeriaanse burgeroorlog, de Biafra-oorlog van 1967 tot 1970, geen recht doet aan de complexiteit van het postkoloniale Nigeria en in feite een eenzijdig pro-Biafraans standpunt verdedigtMaar Chinua Achebe heeft in 1987 nog een ander boek geschreven over de Nigeriaanse samenleving, namelijk Anthills of the Savannah; in het Nederlands uitgebracht als Verlaten tempel van de macht en bij een herdruk met de titel Termietenheuvels in de savanne. Dit tamelijk onbekende boek bevat een scherpe analyse van de postkoloniale Nigeriaanse samenleving.
Het verhaal
Er zijn drie hoofdpersonen: Sam, Chris en Ikem. Zij hebben bij elkaar in de klas gezeten op het Lord Lugard College, een middelbare eliteschool tijdens het Britse koloniale bewind. Sam gaat naar Sandhurst voor een officiersopleiding, kent een schitterende militaire carrière, en wordt na een militaire coup het staatshoofd van Kangan. Chris is na zijn studie in Engeland hoofdredacteur van de landelijke krant de National Gazettegeworden, maar wordt door Sam, die in het boek vervolgens alleen nog als Zijne Excellentie wordt aangeduid, benoemd tot Minister voor Informatie. Vervolgens vraagt Chris aan Ikem of hij zijn opvolger wil worden bij de krant. De schrijver en dichter Ikem heeft een vlijmscherpe pen en zijn hoofdredactionele commentaren, waarin hij geen blad voor de mond neemt, zijn berucht in Kangan.
De droogte in Abazon is zo ernstig dat de bevolking besluit om een delegatie naar de hoofdstad te sturen om bij de regering te pleiten voor steun en tevens excuses aan te bieden voor het feit dat men tijdens het referendum tegen heeft gestemd. De delegatie wordt niet ontvangen, waarop Ikem hen opzoekt in het hotel waar zij verblijven. Als Ikem vervolgens ook nog ingaat op een uitnodiging van de staf en de studenten van de universiteit om een voordracht te houden en daar uiterst provocerende uitspraken doet, wordt hij door de veiligheidsdiensten opgepakt en vermoord.
Chris krijgt signalen dat hij het volgende slachtoffer is en vlucht naar Abazon. Na een avontuurlijke reis komt hij daar aan en raakt verzeild in een uitbundig straatfeest – het nieuws van de verdwijning van het staatshoofd is net bekend geworden. Als hij ziet dat een dronken politieman een jong meisje, zijn medepassagier in de bus naar Abazon, probeert te verkrachten, komt hij tussenbeide en wordt vervolgens bruut door de politieman dood geschoten.
Achebe stelt steeds weer de vraag waar een tegenbeweging te vinden is
Veelkleurig
Achebe lijkt in deze roman een uiterst negatief beeld te schetsen van zijn Afrikaanse samenleving. De drie hoofdpersonen zijn dood, de droogte blijft bestaan en ongetwijfeld komt er weer een nieuw regime dat op dezelfde voet verder zal gaan.
De roman is echter veelkleuriger en staat vol met prachtige verhalen over de krankzinnige – en voor mij persoonlijk heel herkenbare – toestanden uit het Nigeria van de jaren tachtig van de vorige eeuw, zoals het verkeer in de grote steden, het rijgedrag van taxichauffeurs, de wegversperringen waar betaald moet worden, de minder opgeleide mensen met hun pidgin-Engels, de opkomst van de pinksterkerken, artsen die eerst betaald moeten worden voor ze een behandeling beginnen enzovoorts.
Ook bevat het een scherpe analyse van de complexiteit van de postkoloniale Nigeriaanse samenleving; daaruit neem ik enkele thema’s die ik hieronder kort uitwerk.
Macht
De hele roman gaat over de macht van een kleine groep mensen die geleidelijk geïsoleerd raakt en zich vervreemdt van een bevolking die ze zou moeten dienen. Zijne Excellentie is in het begin nog een tamelijk rationele regeringsleider, maar raakt, mede door zijn ontmoetingen met andere Afrikaanse leiders – het is de tijd van Idi Amin en keizer Bokassa – steeds meer vervoerd door de idee van zijn bijzondere positie als president-voor-het-leven.
Het gewone volk wordt door hen afgeschilderd als de armen die gewend zijn om het beroerd te hebben, die niet kunnen omgaan met luxe en welvaart; eigenlijk eenzelfde redeneertrant als de blanken gebruikten voor alle Afrikanen tijdens de koloniale periode.
‘Geef ze brood en spelen’ is het motto, en dan volgt een afschuwwekkend verslag door Ikem van de openbare executie van vier ter dood veroordeelde misdadigers – duizenden toeschouwers zijn erop afgekomen en zij juichen en klappen als de doodstraf voltrokken wordt.
Macht moet gehandhaafd worden en dat leidt tot een nieuwe macht, de veiligheidsdiensten die tegenstanders opsporen en zo nodig doen verdwijnen om uiteindelijk zoals in deze roman zelf de macht te grijpen. Het begin van een politiestaat.
Oppositie
Achebe stelt steeds weer de vraag waar een tegenbeweging te vinden is. De delegatie uit Abazon legt zich neer bij het feit dat de droogte kennelijk gezien moet worden als een straf dat zij tegen stemden. Artsen en andere beroepsgroepen zoeken kritiekloos wegen naar rijkdom en welvaart.
Als Ikem de wat linkse staf en de studenten van de universiteit toespreekt, komt een discussie op gang over de noodzaak om het land onder een democratisch dictatorschap van het proletariaat te stellen, arbeiders en boeren, maar waar zijn die als collectief te vinden? De meeste vakbonden zijn ronduit parasieten. Linkse – net als de rechtse – ideologieën met visioenen van een overwinning op de onderdrukker en van het scheppen van een nieuwe hemel en nieuwe aarde vol solidariteit, gerechtigheid en vrijheid zijn grote illusies, laat Achebe Ikem in zijn roman zeggen.
Eigenlijk zijn het in de roman alleen de taxichauffeurs die als kleine georganiseerde groep weerstand bieden. Zij maken het mogelijk dat Chris naar het Abazon in het noorden vlucht.
Woord en verhaal
Ikem heeft een scherpe pen en schrijft openlijk zijn kritiek op machtsmisbruik door de overheid en de elite in zijn hoofdredactionele commentaren. Zijn mening telt, maar dat kan hem uiteindelijk niet redden.
Toch moet het verhaal verteld worden. Wat is gebeurd mag niet vergeten worden. Een oude man uit de delegatie uit Abazon gebruikt daarvoor de parabel van de schildpad en het luipaard. Een luipaard heeft lange tijd geprobeerd de schildpad te pakken te krijgen. Op een dag is het hem gelukt en hij staat op het punt de schildpad te doden. De schildpad vraagt om een laatste gunst, een paar ogenblikken tijd om na te denken, waarop hij furieus met zijn poten het zand onder zich wegkrabt en in alle richtingen gooit. Het luipaard vraagt waarom hij dat doet en krijgt als antwoord: ‘Zelfs als ik straks dood ben zullen voorbijgangers als ze hier langs komen zeggen: Ja, een makker en zijn tegenstander hebben hier gevochten; hij heeft verloren, maar wel gevochten.’
Hoop
‘Komt het ooit wel goed in dit Afrikaanse land?’ is de vraag die opkomt als je Achebe volgt in zijn vertellingen. Van de machthebbers en de elite moeten we het niet hebben, de traditionele samenleving lijkt geen vruchtbare bron meer voor nieuw leven, het woord wordt het zwijgen opgelegd en alleen de herinnering ‘we hebben het geprobeerd, maar hebben verloren’ blijft in de harten gegrift.
En dan bloeit er iets moois op in het laatste hoofdstuk. Het gaat om Beatrice en Elewa, de partners van Chris en Ikem, om de vrouw van een van de chauffeurs, het meisje dat bijna verkracht werd en het dienstmeisje dat zich bekeerd heeft tot een pinksterkerk.
Er zijn wel mannen aanwezig, zoals de studentenleider Emmanuel die Chris op zijn reis naar het noorden heeft begeleid en getuige is van zijn dood, de moslimofficier Abdul die het niet kan verkroppen dat het leger deel gaat uitmaken van de politiestaat en die Beatrice in geheimzinnige telefoontjes steeds waarschuwt dat de veiligheidsdiensten Chris weer op het spoor zijn, en de taxichauffeur die Chris de hoofdstad heeft uit gesmokkeld, maar zij spelen niet de hoofdrol.
Het verhaal moet verteld; wat is gebeurd mag niet vergeten worden
Het gaat in feite om de vrouwen. Elewa blijkt zwanger te zijn van Ikem en bevalt van een dochter. Beatrice die al die tijd voor Elewa heeft gezorgd, besluit dat er een naamgevingsceremonie voor de nieuwgeborene moet komen. De hele groep vrienden is aanwezig. Eigenlijk moet deze ceremonie door de oudste man in de familie uitgevoerd worden, maar als Elewa’s familie – uit schaamte – niet komt opdagen, besluit Beatrice de ceremonie zelf uit te voeren. Ze geeft het meisje de naam Amaechina, ‘dat het pad nooit afgesloten mag worden’. Het pad van Ikem en van zijn ideeën. ‘Onze acties kunnen mislukken’, zegt ze, ‘maar we mogen nooit accepteren dat ons denken ingeperkt wordt; het zal altijd blijven gaan om Ideeën en de Mensen die ze blijven verkondigen.’
Uitdagingen
Anthills of the Savannah verscheen in 1987. Hoe relevant is deze roman van Chinua Achebe in 2013 voor het begrijpen van hetgeen zich in Afrika afspeelt? Het is duidelijk dat ook nu nog tal van Afrikaanse landen – Democratische Republiek Congo, Equatoriaal Guinea, sommige ex-kolonies van Frankrijk zoals Togo en Kameroen – zich min of meer bevinden in een situatie zoals in Anthills wordt beschreven. Macht en onmacht, machthebbers en slachtoffers, rijken en armen.
Dat het ook anders kan bewijzen landen als Ghana en Senegal, waar zittende presidenten die democratische verkiezingen verliezen, opstappen en plaats maken voor hun opvolgers. Het blijven uitzonderingsgevallen, maar ze zijn er wel.
Op een aantal punten blijft Achebe’s boek uitdagen; ik noem er drie.
- Het trauma van een verloren strijd om onafhankelijkheid. Er is veel kritiek geweest op Achebes laatste boek over zijn Biafra-ervaringen. Het zou te eenzijdig zijn geweest. In Anthills speelt Biafra een belangrijke rol en wel in de zin dat al het denken en handelen in het teken staat van vergane hoop op autonomie en zelfbeslissingsrecht. Wat overblijft is los gekrabd zand als herinnering aan het feit dat de schildpad wel heeft gevochten maar heeft verloren. De dorre droogte in Abazon blijft verschroeien.
Er zijn natuurlijk veel meer groepen en volken in Afrika die zo’n ‘Biafra-ervaring’ hebben. Hoe gaan zij om met een collectief trauma? Eigenlijk weten we daar weinig van behalve dat het heel lang doorwerkt, net als het trauma van de holocaust en de verschrikkingen van de Eerste en de Tweede Wereldoorlog.
- De rol van vrouwen. Ook op dit punt is de dichter en schrijver Ikem de spreekbuis van Achebe. In een uitvoerig exposé benoemt Ikem de structurele onderdrukking van de vrouw in zowel het Oude Testament als binnen de Afrikaanse verhalende cultuur. Vervolgens het ophemelen van de vrouw als een Moeder van God of een Opper-Moeder; er verandert eigenlijk niets maar de man voelt zich tevreden. Kijk eens hoe genereus hij is. Maar wat zal de nieuwe rol van de vrouw zijn? Ikem weet het niet, maar weet wel dat wij mannen het nooit aan de vrouwen hebben gevraagd.
Hierboven zagen we dat Achebe hoop voor de toekomst – beetje bij beetje, langzaam en niet spectaculair – in handen legt van vrouwen, sterke vrouwen.
- Het vrije woord, de vrije gedachte. In 1987 mocht je in Nigeria blij zijn als er een telefoon werkte en nu word ik in Nederland bijna wekelijks mobiel gebeld door mensen uit ‘ons dorp’ in Nigeria die vragen hoe het met ons en de kinderen gaat. Vaak geeft in Afrika de staatstelevisie nog de ouderwetse beelden van overheidsdienaren bij openingsceremonies van bruggen, scholen, putten en wegen: ‘Kijk hoe goed we het doen’. Op internet echter verschijnen steeds vaker de youtube-filmpjes die heel ander nieuws verspreiden.
Staat ons en de Afrikanen ook een ‘Afrikaanse lente’ te wachten, en hoe zal die er uitzien?
De titel van de roman Anthills of the Savannah is ontleend aan de hymne op de zon die Ikem schrijft als parabel op het verschroeiende bewind van de militaire dictatuur. De gewone man en vrouw worden als kakkerlakken vertrapt, de vogels smelten weg en de vlinder ligt geroosterd op de grond, de kale bomen lijken bronzen beelden. Maar daar staan nog de termietenheuvels die alles overleven en het groene gras op de savanne in herinnering brengen dat bosbranden vorige jaar het land hebben zwartgeblakerd. Hoop en herinnering.
– Jaap Breetvelt werkte van 1972 tot 1979 als tropenarts te Itigidi in een ziekenhuis van de Presbyterian Church of Nigeria.