‘Het pinksterchristendom is misschien wel de snelst groeiende religieuze beweging ooit.’1Onderzoekers hebben een baaierd aan theorieën ontwikkeld om het succes ervan te verklaren. Door uitgebreid onderzoek van de grootste pinksterkerk van Latijns-Amerika ontdekte Anthony Kennedy betrouwbare gegevens die sommige van deze onderzoeken weerspreken, en die tevens een indicatie geven van wat wel waarschijnlijke oorzaken zijn van de snelle groei van de pinksterkerken.
Dit artikel presenteert enkele conclusies van een onderzoek naar de groei van de ‘Assembléia de Deus’ (AD) in Brazilië2, verreweg het grootste land van Latijns-Amerika. De AD is de grootste pinksterdenominatie van het westelijk halfrond, met meer dan twaalf miljoen aanhangers.3 Van alle pinksterchristenen in Brazilië zegt 48 procent te behoren tot deze ene kerk. Onderzoeksgegevens die zijn verzameld in deze denominatie, staan daarom voor bijna de helft van alle pinksterchristenen in Brazilië.4
Waarschijnlijk niet de oorzaken van de groei
Een van de belangrijkste observaties is dat de groei van het pinksterchristendom in Brazilië geen nieuw verschijnsel is. Daarom is het niet te verklaren met sociale, economische of politieke ontwikkelingen van recente datum. Dit is een belangrijke constatering, omdat veel theorieën over de groei van het pinksterchristendom in Latijns-Amerika de hoofdoorzaak zoeken in recente veranderingen in de culturele of sociale omgeving.
Urbanisatie?
Zo menen sommige onderzoekers dat anomie of andere sociale misstanden, die veroorzaakt zijn door de grootschalige migratie van het platteland naar de stad, mensen ertoe gebracht hebben het pinkstergeloof te omarmen. Volgens deze theorieën vonden de ontheemde en gedesoriënteerde massa’s een toevlucht en hulp in pinksterkerken. De snelle groei van die kerken zou daardoor verklaard worden.5
Het probleem met deze theorieën is dat de snelle urbanisatie in Brazilië optrad gedurende de laatste vijftig jaar, terwijl de uitzonderlijke groei van het pinksterchristendom al meer dan een eeuw aan de gang is. Sterker nog: de groei van het aantal pinksterchristenen in Brazilië ging gedurende de eerste vijftig jaar sneller dan tijdens de tweede helft van de eeuw. Dat betekent dat deze theorieën worden weersproken door het feit dat die groei licht vertraagde in de tijd van massale urbanisatie in Brazilië.
Deze theorieën verliezen bovendien aan geloofwaardigheid wanneer we zien dat de AD als grootste pinksterkerk van Brazilië een gelijke of zelfs betere groei heeft bereikt op het platteland. De bevolking hier is nooit naar de stad getrokken, en heeft niet de stedelijke sociale misstanden ondergaan die in deze onderzoeken worden aangewezen als hoofdoorzaak van de aantrekkingskracht van het pinksterchristendom.
Armoede?
Betrouwbare gegevens uit de Braziliaanse volkstellingen weerspreken ook andere gangbare theorieën over de groei van het pinkstergeloof. Sommige onderzoekers hebben geopperd dat problemen rond armoede deze groei aanwakkeren.6 Het is waar dat een hoger percentage van pinksterchristenen te vinden is in sommige lagere sociaaleconomische klassen van Brazilië. De allerarmste lagen van de Braziliaanse bevolking zijn echter katholiek gebleven, en hebben een percentage pinksterchristenen dat onder het gemiddelde ligt van de bevolking als geheel. Ook is het zo dat theorieën volgens welke het pinksterchristendom een godsdienst is voor de armen en de ongeschoolden, niet kunnen verklaren waarom er 650.000 pinksterchristenen zijn met een universitaire opleiding, en 50.000 die horen bij de rijkste Brazilianen. We kunnen daarom beter stellen dat het pinksterchristendom vooral effectief is in het bereiken van de modale Braziliaan (die relatief arm is), terwijl het ook grote delen van de middenklasse en de rijken bereikt.
Meer status?
Andere theorieën suggereren dat de groei van het pinksterchristendom te maken heeft met het zoeken van meer status of sociale acceptatie. Ook deze theorieën stuiten op bezwaren vanuit de onderzoeksgegevens. De Braziliaanse cultuur is erg relationeel. Voor de meeste mensen zou het heel erg zijn om zich te vervreemden van familie of vrienden. Toch is dit precies wat de meerderheid van de bekeerlingen tot het pinkstergeloof ervaart. Bij 56 procent heeft de bekering negatieve gevolgen voor de familierelaties, terwijl 70 procent van de bekeerlingen zegt te maken te hebben gehad met negatieve reacties van vrienden en collega’s. De meesten van hen wisten dat hun bekering tot het evangelische geloof deze negatieve consequenties zou hebben. Hun bekering was niet gedreven door de wens sociaal geaccepteerd te worden of een hogere status te bereiken. Ze leden juist verlies in sociaal opzicht door het omarmen van het evangelie en het pinkstergeloof.
Niet door losweken
Een andere misvatting is dat pinksterkerken vooral groeien door het losweken van gelovigen uit andere evangelische kerken. Dit en andere onderzoeken hebben echter uitgewezen dat de meerderheid van pinksterchristenen hun eerste bekering tot het evangelische geloof hebben beleefd in een pinksterkerk. De meeste pinksterchristenen in Brazilië zijn direct bekeerd vanuit een nominaal rooms-katholicisme. Minder dan 25 procent van de ondervraagden uit de AD in dit onderzoek kwamen oorspronkelijk uit een andere evangelische achtergrond, en van deze groep werden de meesten niet bekeerd door actieve werving vanuit die andere kerk naar de AD. Vaak gingen ze over omdat ze verhuisden, omdat ze trouwden met een pinksterchristen, of omdat ze bijvoorbeeld problemen hadden met hun eerdere kerk.
Niet op zoek
Ongeveer 25 procent van de ondervraagden in dit onderzoek maakten in de interviews over hun levensgeschiedenis melding van goddelijke interventie (of genezing). Hiervan waren velen helemaal niet op zoek naar genezing of een wonder, toen zij de hand van God in hun leven ervoeren. Heel veel mensen hadden die ervaring lang na hun bekering. Toch is er een klein percentage van leden van de AD die hun bekering in verband brengen met een bepaalde vorm van goddelijke interventie. De aantallen mensen die tot het pinkstergeloof komen om deze reden, dragen bij aan de groei, maar niet voldoende om dit groei te verklaren.
Waarschijnlijk wel de oorzaken van de groei
Mensen die zichzelf als pinksterchristenen beschouwen, hebben geen goed gevoel bij verklaringen die hun beweging weg lijken te redeneren. Ze zien zichzelf eenvoudigweg niet als slachtoffers van anomie, vluchtelingen van de moderniteit, of arme zoekers naar enige vorm van psychologische compensatie.’7 Wat houdt de groei van het pinksterchristendom gaande?
Individuele bekeringen
De groei van de AD kan worden teruggebracht tot individuele bekeringen, en deze bekeringen zijn geestelijke gebeurtenissen met enkele zichtbare consequenties. Ongeveer driekwart van alle leden van de AD kwamen tot hun evangelische geloof binnen de AD. Ongeveer een kwart (23 procent) van de AD-leden ‘groeide op in de kerk’. Zij kregen het pinkstergeloof aangereikt door hun ouders en omarmden het als iets van henzelf. Ruwweg de helft van alle AD-leden werden bekeerd door de AD vanuit een niet-evangelisch geloof. De overgrote meerderheid van deze bekeringen was het resultaat van een persoonlijk getuigenis door een AD-lid, en/of door het bijwonen van een AD-kerkdienst. Met andere woorden: het individuele en collectieve getuigenis van het evangelie door leden en kerken van de AD hebben de overgrote meerderheid van de bekeringen vanuit niet-evangelische kringen teweeggebracht.8
Gebed en verkondiging
De groei van de Assembléia de Deus kan worden toegeschreven aan zowel geestelijke als natuurlijke oorzaken. Vurig gebed heeft machtige gevolgen, en de AD is een biddende denominatie. Het evangelie zelf is de macht van God, en dit evangelie wordt vrijmoedig verkondigd door een volk dat erop vertrouwt dat de Heilige Geest hen de kracht heeft gegeven voor deze verkondiging. Tegelijkertijd is de AD een effectieve en efficiënte organisatie, die goed is aangepast aan haar omgeving. Dit geeft de AD een voorsprong op de concurrentie op de religieuze markt.
Inheems
Sommige fouten en tekortkomingen van de rooms-katholieke kerk in deze eeuw hebben waarschijnlijk de deur opengezet voor de groei van de evangelische kerken (inclusief de pinksterkerken).9 De AD werd al vroeg in haar ontwikkeling als denominatie Braziliaans, inheems voor de plaatselijke cultuur. De eredienst van de AD, die experimenteel, participatief, dynamisch en emotioneel van karakter is, lijkt goed te passen bij een land waar carnaval uitbundiger gevierd wordt dan kerstmis. De AD biedt een combinatie van grote centrale gebedshuizen, waar de stedelijke beroepsbevolking zich thuis voelt, met kleinere gemeenschapskerken, waar iedereen welkom is om niet alleen te komen luisteren, maar ook deel te nemen in het leven van de kerk.
Praktijkgericht en effectief
Door de proactieve werving van kandidaten voor het voorgangerschap en door de praktijkgerichte manier van opleiden van nieuwe leiders, kan de AD rekenen op een continue aanwas van nieuwe pastores om haar preekstoelen te bezetten én om nieuwe kerken te stichten. Bovendien mobiliseert de AD de leken, de gewone leden van haar kerken. Het personeelsbestand voor evangeliseren en voor het vormen van nieuwe leerlingen komt voort uit de massa die in de kerkbanken zit. Daar komt nog bij dat de meeste AD-voorgangers en alle kerkplanters onbetaalde vrijwilligers zijn. Dit vermindert de kosten voor het starten en onderhouden van haar kerken aanzienlijk. De centrale manier van beheer van hulpbronnen, zowel personeel als geld, zorgt ook nog eens voor een effectieve toewijzing van de beschikbare middelen.
Samengevat
We kunnen de snelle groei van de AD in Brazilië als volgt beschrijven: mensen die leven in een geestelijk ontvankelijke omgeving, zijn bekeerd door de kracht van God, die werkt via de vrijmoedige en overvloedige verkondiging van het evangelie door de leken (in persoonlijke evangelisatie) en door de kerken (in openbare evangelisatie). Er kwam een beweging/denominatie op gang die al snel inheemser werd en effectiever binnen de omgeving van Brazilië. Deze denominatie ontwikkelde heel praktische en efficiënte middelen om continu te kunnen groeien, en haar leiders en leden werden geïnspireerd tot verdere groei door hun persoonlijke en collectieve ervaringen van de Heilige Geest.
Samenvattend is de groei van de AD in Brazilië het beste te begrijpen als een geestelijke beweging, waarvan de groei werd bevorderd doordat ze goed was aangepast aan haar omgeving, en doordat ze effectieve en praktische methodes gebruikte voor haar uitbreiding.
Noten
1 Allen Anderson, Spreading Fires: The Missionary Nature of Early Pentecostalism, Orbis Books, 2007, 9.
2 De Assembléia de Deus in Brazilië is geen product van de Noord-Amerikaanse Assemblies of God. Deze twee denominaties hebben ook niet veel overeenkomsten, buiten hun basistheologie en sommige gemeenschappelijke praktijken. De kerk die de eerste Assembléia de Deus zou worden, begon in Belém, Brazilië, op 18 juni 1911, ongeveer drie jaar voordat de Assemblies of God in de Verenigde Staten officieel opgericht werden. Om verwarring tussen de twee te voorkomen, wordt hier de naam in het Portugees weergegeven.
3 Volgens een Braziliaanse volkstelling had de AD 12.314.410 aanhangers in 2010.
4 Dit onderzoek staat gedetailleerd beschreven in mijn proefschrift A Historical and Missiological Investigation of the Growth of the Assembléia de Deus in Pará, Brazil, from 1980 to 2010, PhD diss., Leuven: Evangelische Theologische Faculteit, 2013.
5 Dit is bijvoorbeeld het geval bij Christian LaLive D’Epiney, O refugio das massas (Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1970), en bij Beatriz Muniz de Souza, A experiência da salvação, São Paulo: Duas Cidades, 1969.
6 R. Andrew Chesnut, Born Again in Brazil: The Pentecostal Boom and the Pathogens of Poverty, New Brunswick: Rutgers University Press, 1997.
7 Cox, Fire From Heaven, 173. Harvey Cox en David Stoll behoren tot de onderzoekers die de nadruk leggen op het geestelijke element van de groei van het pinksterchristendom. Zie David Stoll, Is Latin America Turning Protestant?: The Politics of Evangelical Growth, Berkeley: University of California Press, 1990.
8 Van de AD-leden die zich als volwassenen vanuit een niet-evangelisch geloof bekeerd hadden, gaf 82 procent aan dat hun bekering vooral was voortgekomen uit een persoonlijk getuigenis, uit het bijwonen van een kerkdienst, of uit een combinatie van beide.
9 Een goede behandeling van dit onderwerp, met betrekking tot Brazilië, is te vinden in David Martin, Tongues of Fire: The Explosion of Protestantism in Latin America (Wiley-Blackwell, 1993) 57-62
Vertaling: Tom Boesten
De Engelstalige versie van dit artikel kunt u vinden op www.tussenruimte.com.
– Anthony Kennedy werkte vanaf 1998 voor International Mission Board, SBC, als kerkplanter in het Amazonegebied van Brazilië. Sinds dit jaar werkt hij vanuit Duitsland onder immigranten in Europa.