Voor veel gelovigen in de klassieke kerken lijken de relatieve nieuwkomers, de pinksterkerken, een bepaald soort evenwicht te verstoren. Vanuit zijn ervaringen in Equador houdt Klaas Bom, Nederlandse protestant aan een pinksterseminarie, de verhoudingen tegen het licht.
Samen met mijn vrouw Conny Roggeband werk ik al weer ruim vier jaar voor Kerk in Actie op een pinksterseminarie vlakbij Quito, een bergstad in Ecuador. Op zichzelf is dat een bijzonder gegeven: niet veel kerken of kerkelijke zendingsorganisaties zenden medewerkers uit naar een organisatie met een duidelijke andere kerkelijke kleur. Meestal vindt zending plaats binnen de enigszins veilige kaders van dezelfde traditie, met een uitzondering voor een interkerkelijke of oecumenische setting; het cultuurverschil maakt het samenwerken immers al ingewikkeld genoeg. Onze uitzending door de Protestantse Kerk weerspiegelt dan ook het verlangen om het gesprek met de pinksterkerken aan te gaan.
Dat men dit heeft aangedurfd is een belangrijk gebaar, maar het maakt met name de terugkoppeling naar Nederland voor ons wel extra ingewikkeld. Pinksterkerken worden door traditionele kerken in Nederland namelijk zelden als partners gezien met wie samen wordt opgetrokken. Veel protestanten vinden ze enigszins bedreigend. Dat gevoel geeft voeding aan de gedachte dat er sprake is van een tegenstelling tussen enerzijds alle traditionele kerken en anderzijds de relatieve nieuwkomers, de pinksterkerken, die een bepaald soort evenwicht verstoren. Ik wil deze voorstelling van de verhoudingen eens tegen het licht houden.
Ertussenin
Wij werken niet alleen op het seminarie, we zijn ook lid geworden van de pinksterkerk die op de campus bij elkaar komt, kortom we zijn wat omgeving betreft geheel ondergedompeld in de pinkstersferen. In combinatie met ons lidmaatschap van de Protestantse Kerk levert dat vaak boeiende (en inmiddels soms ook vermoeiende) ervaringen en inzichten op, waarin we niet ontkomen aan het vergelijken van het Latijns-Amerikaanse pinkstergebeuren met onze Nederlandse protestantse traditie. We voelen ons er vaak tussenin staan. In wat hieronder betoogd wordt over het contact tussen pinksterkerken en de traditionele kerken staat met name in het perspectief van onze ervaringen in Quito en van gesprekken met collega´s en studenten.
Samen ‘evangelicos’
Het bijzondere aan het Latijns-Amerikaanse pinksterperspectief is dat het verschil met de traditionele protestantse kerken als vrij klein wordt gezien. Dat komt onder andere omdat de traditionele protestantse kerken hier relatief klein zijn en niet heel veel ouder dan de pinksterkerken. In veel landen worden protestant en pinkster samen ‘evangelicos’ genoemd, wat niet alleen aangeeft dat ze vanuit het dominante rooms-katholieke perspectief gezien bij elkaar horen, maar ook dat ze iets belangrijks gemeen hebben, namelijk het doorslaggevende belang van het evangelie en de Bijbel. De pinksterkerken is het echter veel beter gelukt om mensen aan zich te binden; het traditioneel protestantisme is slechts een randverschijnsel in de Latijns-Amerikaanse samenlevingen.
‘Popcultuur van de pinksterkerken’ in muziek, retoriek en lichaamstaal
Boze machten
Onze Peruaanse collega spreekt in dit verband over de ‘popcultuur van de pinksterkerken’, die weerspiegeld wordt in de muziek, maar ook in de retoriek en dramatiek van de preken, en bijvoorbeeld de grote plaats voor lichamelijke participatie in de diensten. Ook de inhoud van de boodschap zou je ‘volks’ kunnen noemen. De manier waarop het dagelijkse leven door de traditionele religie en het volkskatholicisme wordt begrepen, komt terug in de pinksterbenadering.
Zo speelt het kindje Jezus een belangrijke rol in het volksgeloof, veel families hebben een pop van het kindje in huis en schrijven het allerlei wonderlijke machten en bescherming toe. Deze machten zijn in de ogen van veel pinkstergelovigen verbonden met de duivel. Daarom moeten mensen die zich bekeren afscheid nemen van hun kindje Jezus, wat vaak gepaard gaat met een ritueel van duiveluitdrijving. Zo wordt het huis schoongemaakt en de familie onder de helende macht van Jezus gesteld, zoals dat hier vaak wordt genoemd.
Met genezingen (een ander belangrijk thema in de Andes) en het uitdrijven van demonen krijgen de mensen de antwoorden in een taal die voor hen heel herkenbaar is vanuit hun geloof in de geestenwereld en boze en goede machten. Ook de bekering van de volkscultuur, van machismo, drankmisbruik en geweld, tot aan corruptie, wordt vanuit het perspectief van duistere banden en boze geesten benaderd, zo merken we steeds weer in onze kerk.
Keerzijde
De pinksterkerken spreken dus zeer goed de taal van de mensen en kiezen voor populaire vormgeving. Deze keuze voor de mensen in hun eigen cultuur heeft veel ontroerende momenten van zoeken en gevonden worden tot gevolg. Deze hartveroverende gerichtheid op alle mensen en met name ook op de miljoenen (vergeten) armen, heeft echter ook een keerzijde. Het theologische gehalte van de pinksterbenadering is een ondergeschoven kindje, soms vraag je je af hoe het inhoudelijk nu allemaal samen kan gaan. Bovendien leidt deze gerichtheid op ‘het volk’ soms tot zo´n groot verlangen naar de grote getallen, zowel in lidmaatschap als in financiële middelen, dat die het handelen van een kerk of dominee geheel beheersen.
Impact van het geloof
Vanuit Latijns-Amerika stellen de pinksterkerken mijns inziens heel duidelijk de vraag aan de wereldkerk voor wie we nu eigenlijk kiezen en wat de missie van de kerk is. Is dat de cruciale verandering van concrete mensenlevens of een ander doel? Dat wil niet zeggen dat men vanuit een pinksterperspectief niet ziet dat zo’n andere doel, zoals het streven naar verandering van maatschappelijke verhoudingen in het licht van Gods koninkrijk of theologische verdieping en actualisering met het oog op culturele veranderingen, ook heel behartigenswaardig kunnen zijn. Maar het gaat hier om prioriteiten. In dat opzicht is het oude pinkstercredo, het redden van zielen, nog steeds heel belangrijk. Mijns inziens sluiten deze twee benaderingen elkaar niet uit, maar de praktijk wijst uit dat het toch moeilijk is om beide met gelijke intensiteit te doen. Bovendien blijkt dat een wat meer indirecte benadering vaak tot gevolg heeft dat het concrete handelen van de kerk beperkt blijft tot een beperkte groep, en daardoor minder volks en dus op een bepaalde manier elitair is.
Volkse benadering kent veel ontroerende momenten van zoeken en gevonden worden
In het verlengde hiervan stellen de pinksterkerken ook de vraag naar de impact van het geloof, niet alleen in ethiek, maar ook in lichamelijke, psychische en spirituele beleefbaarheid van Gods aanwezigheid. In dit opzicht staan de pinksterkerken veel dichter bij de tijdgeest en de ervaringscultuur. Vanaf het ontstaan van de pinksterbeweging aan het begin van de twintigste eeuw heeft ze veel vragen gesteld bij de dogmatische en academische benadering van geloof in de traditionele kerken. Inmiddels zijn die vragen nu ook gemeengoed binnen de traditionele kerken zelf, veel protestanten en rooms-katholieken zijn nog nauwelijks geïnteresseerd in de dogma’s of confessies, maar juist in geloofsbeleving en inspiratie voor de praktijk.
Gevoelige punten
De gevoelige punten van beide gesprekspartners betreffen die thema´s die binnen de verschillende tradities zelf voor verdeeldheid zorgen. Daarom kan de pinksterbeweging als zodanig al een struikelblok vormen voor een goed gesprek, om de eenvoudige reden dat de pinksterinvloed in traditionele kerken wereldwijd groeiende is en dit vaak ervaren wordt als een bedreiging van de eigen (protestantse, rooms-katholieke) identiteit.
Daarnaast is de seksuele ethiek een aangelegen punt, omdat ze binnen de traditionele kerken, met name tussen Zuid en Noord, veel spanning oplevert. Die kan gemakkelijk versterkt worden door de pinkstervisie op bijvoorbeeld homoseksualiteit, die vaak het geloof in genezing benadrukt. De bekeringstraditie van de pinksterkerken levert ook op andere terreinen botsingen met de meer dialogische benadering van de huidige maatschappij door veel traditionele kerken.
Maar ook spanningen binnen de pinksterkerken vormen een kwetsbare plek voor het samenspreken. Nog veel sterker dan voor de traditionele protestantse kerken geldt dat de pinksterkerken als een bepaald soort eenheid eigenlijk niet bestaan. De enorme groei van vrije kerken heeft de diversiteit alleen maar doen toenemen. Dat betekent dat een min of meer representatief pinksterstandpunt niet zo gemakkelijk is te vinden en dat er weinig verbondenheid wordt beleefd. De scheidslijn tussen zogenaamde klassieke pinksterkerken (zoals Assemblies of God, Church of God en andere) en neopentecostalen weerspiegelt een interne spanning over het omgaan met de traditie van de wereldkerk en oorspronkelijke culturen, en het verstaan van materiële zegeningen. De zogenaamde welvaartstheologie is een heikel punt in pinkstertheologie, zeker hier in Latijns-Amerika.
Elkaar steunen en vasthouden
Hoe belangrijk het gesprek tussen traditionele kerken en pinksterkerken ook is, mijns inziens is het niet behulpzaam om dit als een gesprek tussen twee min of meer homogene en afzonderlijke groepen te presenteren. Traditioneel is immers deels verpinksterd en pinkster is na ruim honderd jaar soms ook erg traditioneel. De charismatische beweging in de traditionele kerken was de eerste grote brug tussen deze tradities.
Relatief los daarvan won de muzikale benadering van de pinksterkerken steeds meer aan populariteit in de traditionele kerken; deze lijkt nu in het nieuwe Liedboek voor Nederlandse protestanten te zijn gecanoniseerd.
Ten slotte noem ik het opbloeiende missionaire elan in verschillende protestantse kerken in Europa van de laatste dertig jaar, dat evenmin te begrijpen is zonder de invloed van de pinksterbeweging. In de traditionele kerken van de ‘tweederde’ wereld is deze invloed vaak nog groter.
Het gesprek moet gaan over de ontwikkelingen waarin álle kerken betrokken zijn
Tegelijkertijd hebben de pinksterkerken zich ook ontwikkeld. Met name het engagement met het zogenaamde bijbels fundamentalisme uit evangelisch-reformatorische hoek heeft tot een bepaalde dogmatisering geleid die heel traditioneel kerkelijk aandoet. Daarnaast hebben sommige pinksterkerken zeer stevige hiërarchische structuren, inclusief bisschoppen en apostelen. Het gesprek moet mijns inziens dan ook niet gaan over de verschillen en overeenkomsten tussen twee blokken of groepen, maar over de ontwikkelingen waarin alle kerken betrokken zijn en hoe we elkaar kunnen steunen en vasthouden in het perspectief van Gods koninkrijk.
– Klaas Bom is uitgezonden door Kerk in Actie en is docent theologie en kadervorming aan het Seminario Sudamericano (Semisud) in de bergstad Quito in Equador.