Duidelijk en dichtbij: de Bijbel in gewone taal 

Op 1 oktober 2014 is de Bijbel in Gewone Taal gepresenteerd. Een nieuwe vertaling van de Bijbel uit de bronteksten, die begrijpelijk wil zijn voor zoveel mogelijk lezers en door directe, levendige taal mensen op een nieuwe manier kan aanspreken.

Gewone taal

Voor het eerst klinkt de Bijbel in gewone Nederlandse taal, de taal die we allemaal gebruiken als we iets vertellen of uitleggen. Het gaat om bekende woorden en korte zinnen, die helder zijn opgebouwd en ervoor zorgen dat de tekst een begrijpelijk geheel vormt. De lezer moet altijd direct kunnen begrijpen over wie of wat de tekst gaat. De samenhang moet duidelijk zijn en het verband tussen de zinnen helder. Op die manier wil de Bijbel in Gewone Taal (BGT) een directe toegang tot de bijbelse teksten bieden – voor iedereen. 

Hoe klinkt de Bijbel in deze gewone taal? In de eerste plaats duidelijk en direct. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de woorden van Psalm 36:10: ‘Van u komt het leven, / van u komt het licht.’

Toegankelijk

Er zijn in Nederland al veel bijbelvertalingen, maar er bestond nog geen vertaling die begrijpelijkheid altijd vooropzet. Toch bestaat er juist aan zo’n vertaling een grote behoefte. 

Er bevinden zich heel wat mensen in Nederland voor wie de taal van bestaande vertalingen een drempel is. Veel lezers blijken het bovendien prettig te vinden om een vertaling te lezen die direct en duidelijk is. 

Het gebruik van gewone, bekende taal maakt deze nieuwe vertaling echt anders dan alle andere. Ook als je de Groot Nieuws Bijbel of Het Boek ernaast zet, valt het verschil goed op, zie het onderstaande voorbeeld. 

Spreuken 13:10

Groot Nieuws Bijbel	Het Boek	Bijbel in Gewone Taal
De betweter veroorzaakt altijd onenigheid, wie zich laat raden, straalt rust en wijsheid uit.	Door trots en stijfkoppigheid ontstaat veel ruzie, daarom getuigt het van wijsheid als men zich wil laten gezeggen en onderwijzen.	Mensen die eigenwijs zijn, maken altijd ruzie. Mensen die naar goede raad luisteren, zijn wijs.

Steeds getoetst

De aanpak van de BGT is gebaseerd op studie naar begrijpelijkheid van teksten, waar de laatste decennia veel onderzoek naar is gedaan. Tijdens het vertaalproject is steeds getoetst of het echt werkte. Allerlei verschillende meeleesgroepen hebben teksten meegelezen: op scholen, in kerken, in gevangenissen. Daar bleek de grote winst: er hoefde geen tijd besteed te worden aan lezen en herlezen, en aan uitleg over wat er nu eigenlijk staat. Het gesprek ging direct over de inhoud van de tekst en iedereen kon meedoen. Een gevangenispredikant schreef: ‘Het blijkt dat zo met de Bijbel bezig te zijn een hele goede methode is om het christelijk geloof aan de orde te stellen.’

Betrouwbaar

De BGT biedt een volwaardige en betrouwbare vertaling, gemaakt vanuit de Hebreeuwse en Griekse brontekst. Het project werd opgestart in 2006 en afgerond in 2014. Een groep van twaalf vertalers van het Nederlands Bijbelgenootschap, bestaande uit zowel bijbelwetenschappers als neerlandici, heeft er met enthousiasme aan gewerkt. 

Het doel van deze vertaling was een bijbel die leesbaar en begrijpelijk is voor zoveel mogelijk mensen. Daaruit volgde een bepaalde vertaalaanpak: regels en richtlijnen die ervoor moeten zorgen dat het doel wordt bereikt langs de juiste weg. Natuurlijk moesten er veel stappen gezet worden om dat doel te bereiken. Maar het zijn altijd vertaalstappen. De BGT gaat verder dan andere vertalingen, maar het blijft een echte vertaling: alle betekenisvolle elementen uit de brontekst zijn in de vertaling verwerkt.

Vertaalaanpak

Om te laten zien hoe de Bijbel in Gewone Taal is gemaakt, bespreken we hier twee voorbeelden. Een uit het Oude en een uit het Nieuwe Testament.

• Voorbeeld 1: Ruth 4:3

Nieuwe Bijbelvertaling	Bijbel in Gewone Taal
Toen zei hij tegen de man die ook als losser kon optreden: ‘Het stuk land van onze broeder Elimelech wordt door Noömi, die teruggekeerd is uit Moab, verkocht.	Toen zei Boaz tegen de man die voor Noömi en Ruth moest zorgen: ‘Je weet dat Noömi uit Moab teruggekomen is zonder haar man Elimelech. Elimelech was familie van jou en van mij. Nu wil Noömi het land van Elimelech verkopen. Maar het moet in de familie blijven.’

Lezers van nu zijn meestal niet vertrouwd met het begrip ‘losser’ uit de tijd van de Bijbel. Een vertaling is niet de plek om zo’n gebruik uit te leggen. Toch kan de BGT de lezer helpen bij een juist tekstbegrip. Hoe is dat hier gedaan?

1. De term losser wordt weergegeven als ‘de man die voor Noömi en Ruth moest zorgen’. Dit verwijst naar Ruth 4:1, en daarvandaan verwijst het terug naar 3:12-13, waar Boaz over deze man spreekt tegen Ruth. 

2. De informatie is in een makkelijkere en duidelijkere volgorde gezet. En de situatie is verduidelijkt. 

3. Het belang van de woorden ‘onze broeder Elimelech’ was voor de eerste lezers direct duidelijk. Het gaat hier om een beroep op de familieband. De huidige lezer leest daar al snel overheen. De BGT kiest daarom voor een duidelijke formulering van deze belangrijke informatie: ‘Elimelech was familie van jou en van mij’. 

4. Het probleem dat aan de orde is, is expliciet gemaakt: het land van Elimelech moet in de familie blijven.

Dit voorbeeld laat in de eerste plaats zien dat de BGT gebruikmaakt van gewone woorden en korte zinnen. Maar er gebeurt méér. Het begrip ‘losser’ wordt hier op een duidelijker manier weergegeven. Ook wordt in de vertaling duidelijk welke kwestie hier speelt. De lezer moet kunnen begrijpen wat er aan de hand is, begrijpen waar de tekst eigenlijk over gaat. En dat kan door enkele elementen die voor de eerste lezers vanzelfsprekend waren, nu expliciet in de tekst te benoemen. 

• Voorbeeld 2: Galaten 2:3

De Nieuwe Bijbelvertaling	Bijbel in Gewone Taal
Maar zelfs Titus, die mij vergezelde, werd niet gedwongen zich te laten besnijden, hoewel hij toch een Griek is.	Titus is een Griek. Hij was dus niet besneden toen hij met mij bij de leiders van de kerk kwam. Toch hebben zij hem niet gedwongen om zich te laten besnijden.

Het tweede voorbeeld komt uit de brief van Paulus aan de christenen in Galatië. De Nieuwe Bijbelvertalingbiedt hier een uitstekende vertaling van de Griekse tekst. Net als in de brontekst blijven in deze vertaling twee dingen ongenoemd: 

1. Het feit dat Titus niet besneden was. Dit volgt natuurlijk logischerwijs uit de woorden: ‘hij werd niet gedwongen zich te laten besnijden’ en het wordt geïmpliceerd in de term hellên (Griek).

2. Wie de mensen waren die Titus niet dwongen om zich te laten besnijden. Dit vers verwijst hier indirect naar de situatie in de verzen ervoor. 

De BGT maakt die informatie expliciet, omdat die van belang is om de tekst te kunnen begrijpen. Titus was niet besneden op het moment dat hij in gezelschap van Paulus bij de leiders van de kerk in Jeruzalem kwam. En die leiders hebben hem toen niet gedwongen zich te laten besnijden. 

De christenen in Galatië, aan wie Paulus schreef, wisten waar het over ging. Zij hadden aan een half woord genoeg, net als wij in ónze dagelijkse communicatie. Maar veel huidige lezers hebben baat bij meer duidelijkheid. Zo wordt de lezer van nu deelgenoot van de communicatie van toen. 

Traditionele termen

In vrijwel alle bijbelvertalingen komen veel traditionele bijbelse termen voor. Denk aan woorden als ‘gerechtigheid’, ‘genade’ en ‘barmhartigheid’. Het gaat om termen die een sterk bijbelse klank hebben, en buiten het bijbelse taalgebruik niet voorkomen, of juist in een wat andere betekenis. De BGT heeft zulke termen vermeden overal waar dat mogelijk was. Enkele begrippen zijn in bepaalde gevallen gehandhaafd, zoals het woord ‘zonde’. Zo’n begrip wordt dan toegelicht op de woordenlijst achter in deze bijbel. 

• Voorbeeld 1: gerechtigheid

In Matteüs 3:15 is in de meeste vertalingen sprake van ‘het vervullen van alle gerechtigheid’. 

Herziene Statenvertaling	Bijbel in Gewone Taal
Maar Johannes wilde Hem hiervan weerhouden en zei: Ik heb het nodig door U gedoopt te worden, en komt U naar mij? Maar Jezus antwoordde hem en zei: Laat het nu gebeuren, want op deze wijze past het ons alle gerechtigheid te vervullen. Toen liet hij het Hem toe.	Maar Johannes wilde hem tegenhouden en zei: ‘Waarom bent u bij mij gekomen? Ik zou juist door u gedoopt moeten worden!’ Jezus zei: ‘Toch moet je het doen, want wij moeten alles doen wat God van ons vraagt.’ Toen deed Johannes wat Jezus vroeg.

Eerst wil Johannes Jezus niet dopen. Pas na een aansporing van Jezus doet hij het toch. Om Johannes te overtuigen spreekt Jezus over ‘het vervullen van alle gerechtigheid’. Wat betekent dat? Het woord ‘vervullen’ heeft hier de betekenis ‘volbrengen’, eenvoudiger gezegd: ‘doen’. Het motief ‘doen van gerechtigheid’ komt veel vaker voor in de Bijbel. Het betekent soms ‘rechtvaardig leven’, maar hier gaat het nog iets verder: ‘alles doen wat God van ons vraagt’. 

De term ‘gerechtigheid’ is een breed en veelzijdig begrip. Hier, bij Matteüs, gaat het om het doen van Gods wil. Bij Paulus betekent het doorgaans iets heel anders. Daar staat het begrip voor ‘de redding die God wil geven’. Omdat de BGT duidelijkheid bieden wil, worden zulke traditionele termen weergegeven in de betekenis die ze in de betreffende context hebben. 

• Voorbeeld 2: Gods nieuwe wereld

Het tweede voorbeeld gaat over de vertaling van het Griekse basileia tou theou. Dit begrip, dat vaak voorkomt in het Nieuwe Testament, wordt vrijwel altijd vertaald met ‘het koninkrijk van God’. Op zich is het woord ‘koninkrijk’ ook niet bijzonder moeilijk, dus waarom zou je lezers zo’n traditioneel bijbels begrip ontnemen? Maar er is meer aan de hand. ‘Koninkrijk’ heeft hier niet z’n gebruikelijke betekenis, het gaat niet om een geografisch-politieke eenheid. Bovendien brengt de traditionele weergave, ‘het koninkrijk van God’, eigenlijk niet goed over wat het begrip basileia tou theou wil zeggen. Dat begrip hoort bij de voorstellingswereld van de eerste eeuw van onze jaartelling. Het duidt op de allesomvattende heerschappij van God, die op het punt staat om door te breken. Het gaat om iets wat een einde maakt aan de bestaande situatie, de komst van een nieuwe tijd.

Daarom is gekozen voor een andere verwoording: ‘Gods nieuwe wereld’. Daarmee wordt de kern van het bijbelse begrip duidelijker overgebracht. 

Meerwaarde

Als je heel kernachtig moet zeggen wat de meerwaarde is van de Bijbel in Gewone Taal, springen er vooral twee dingen in het oog. Het eerste is de begrijpelijkheid van de Bijbel over de hele linie. Ook de moeilijkste teksten van de Bijbel zijn in deze vertaling toegankelijk. Een voorbeeld is Efeziërs 3:14-19 (zie kader). 

Het tweede is de vertrouwdheid en de nabijheid van gewone taal. Juist het gebruik van gewone taal brengt de bijbelse teksten dichterbij, zoals mooi te zien is in Psalm 131 (zie kader). 

De Bijbel in Gewone Taal is bedoeld voor een breed lezerspubliek. Uit reacties blijkt dat dat doel ook bereikt wordt. Veel lezers zijn blij met een vertaling die zo toegankelijk is. En ook ervaren bijbellezers waarderen deze vertaling, omdat de herkenbare en directe taal de tekst dichtbij brengt en als nieuw laat klinken. 

— Matthijs de Jong is werkzaam als nieuwtestamenticus bij het Nederlands Bijbelgenootschap en is een van de vertalers van de Bijbel in Gewone Taal.

• Download de PDF