Nurbek, 22 jaar, nam vorig jaar de trein naar Moskou. In zijn eigen dorpje in de Oezbeekse Ferganavallei was geen werk, behalve het hoeden van kuddes schapen die zich tegoed doen aan het droge gras, of het helpen van zijn ouders in hun moestuin met tomaten, druiven, granaatappels en aubergines. Hij had nog even zijn geluk beproefd in de dichtstbij gelegen grote stad, Margilan, maar ook daar kon hij geen betaald werk vindenBijna alle jongens en mannen onder de 50 jaar oud en ook enkele vrouwen uit zijn dorp waren al vertrokken – sommigen naar de hoofdstad Tasjkent, anderen naar Kazachstan, maar de overgrote meerderheid toch naar Rusland. Omdat drie van zijn neven in Moskou waren neergestreken, besloot Nurbek zijn geluk te beproeven en de lange treinreis naar de bruisende metropool te wagen.
Waarom?
Nurbeks verhaal staat niet op zichzelf. De afgelopen jaren hebben miljoenen Centraal-Aziaten hun land verlaten om geld te verdienen voor hun families en hopelijk zo een beter leven op te bouwen. Het grootste deel van deze exodus wordt geleverd door de zelfstandige ex-Sovjetrepublieken Oezbekistan en Tadzjikistan die zo’n 15-25 procent van hun bevolking naar Rusland zagen vertrekken. Ook Kirgizië levert een groot aandeel, terwijl vanuit Turkmenistan en Kazachstan minder mensen de grote sprong naar het koude noorden hebben gewaagd.
De hoofdreden van hun vertrek is de langdurige economische malaise die sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 in de nieuwbakken republieken heerst. De schaarse goede banen worden vaak ingenomen door vrienden en familie van anderen die die posities al eerder hadden verworven. Met name de omvangrijke plattelandsbevolking slaagt er daardoor niet in om hogerop te komen en trekt massaal naar Rusland, een land dat de ouderen nog kennen uit de Sovjettijd, toen Moskou ook hun hoofdstad was. Mede daardoor konden de meesten zich tot voor kort zonder visum, paspoort of al te veel papieren probleemloos vestigen in de Russische steden.
Wat doen ze?
De populairste steden in Europees Rusland zijn Moskou en Sint-Petersburg, in Siberië is dat Novosibirsk en in het booming Verre Oosten is Vladivostok in toenemende mate een trekpleister. De Russische economie snakt naar goedkope arbeidskrachten. Daarbij komt dat Rusland kampt met bevolkingskrimp en een vrouwenoverschot, mede veroorzaakt door alcoholisme en slechte leefomstandigheden. Poetin noemde eens ‘gebrek aan liefde’ het grootste probleem van Rusland en de regering is ermee begonnen om 10.000 dollar premie per kind te schenken. Centraal-Aziaten zijn onmisbaar geworden in de economie en doen soortgelijk werk als waarvoor Marokkanen en Turken in de zestiger jaren naar Nederland kwamen: ze maken de metrostations schoon, vegen de straten, zijn kindermeisje, bikken (typisch Russisch!) ijspegels van torenflats af voordat die spontaan vallen en iemand verwonden en werken (massaal) in de bouw. Zo zijn de sportfaciliteiten in Sotsji tot stand gekomen door een leger Oezbeekse arbeidsmigranten.
Hoe kijken de Russen naar hen?
Hun aanwezigheid is dus onmisbaar voor de economie, maar wordt door grote groepen Russen niet op prijs gesteld. Met name de jeugd heeft vaak grote moeite met de toestroom van ‘Gastarbeiter’, zoals het aan het Duits ontleende Russische woord voor arbeidsmigranten luidt. Centraal-Aziaten worden vaak gezien als onhygiënisch, ongecultiveerd, potentieel moorddadig en ontsierend voor het straatbeeld.
Extreemrechtse jongelui gaan regelmatig de straten door, op zoek naar Aziatische gezichten, om hen lastig te vallen of erger en ook de politie laat deze gastarbeiders die vaak niet al hun papieren op orde hebben niet ongemoeid. Tegelijkertijd zijn er Russische vrouwen die een relatie met een Tadzjiekse of Oezbeekse man wel zien zitten en menig arbeidsmigrant heeft inmiddels een tweede gezin in Rusland – met of zonder medeweten van de eerste echtgenote.
Er zijn allerlei verklaringen voor de vooroordelen en moeite die Russen hebben. Er is een historische reden – de eeuwenlange overheersing van Moskou door de Tataren, de Gouden Horde, een Aziatisch volk dat sterk verwant is aan de Oezbeken en Kirgiezen, wier juk pas in de zestiende eeuw werd afgeworpen. Een voor de hand liggender verklaring wordt gevormd door de enorme aantallen migranten en de demografische ontwikkelingen. In 2013 werd geschat dat er in Moskou alleen al minimaal 800.000 Oezbeken waren, volgens anderen echter 1,5 tot 2 miljoen. Toen een van de schrijvers van dit artikel Moskou bezocht, kon hij zich gemakkelijk in het Oezbeeks redden – op elke hoek van de straat hingen wel wat Centraal-Aziatische jongelui rond. De angst van veel Russen dat de moslims getalsmatig de overhand krijgen, is dus zeker niet ongegrond. Bij extrapolatie van de huidige ontwikkeling is dit een feit in het jaar 2050. Hierbij moet worden opgemerkt dat er ook miljoenen Russische moslims zijn (zoals Tataren, Basjkieren, Tsjetsjenen, Dagestani’s) en veel migranten uit de Kaukasische republieken.
Wat zijn hun problemen?
Voor veel migranten zoals Nurbek blijft de droom een droom en valt het niet mee het gestelde doel van werk en inkomen te bereiken. De stroom migranten is zo groot, dat duizenden jongeren werkeloos op straat rondhangen, en als de bijbelse dagloner, wachten tot ze een dag ingehuurd worden voor allerhande klusjes.
Naast werkloosheid is huisvesting een enorm probleem. Vooral Moskou is bomvol geraakt en in korte tijd van tien naar vijftien miljoen inwoners gegroeid. De huren zijn hoog en veel verhuurders willen geen Centraal-Aziaten in hun flat. Eigenaren die dat wel toestaan, doen dit vaak illegaal en betalen per politiecontrole een min of meer bekend staand bedrag. Huurprijs en afkoopsom moeten natuurlijk door de huurders worden opgebracht en meestal telt een tweekamerflat dan ook tien tot twaalf bedden die strak tegen elkaar aan staan. Een van de auteurs trof in een flat negen mannen en een echtpaar met een dochtertje aan.
Zoals genoemd zijn discriminatie en geweld ook een probleem waar men veel mee te maken krijgt. Te pas en te onpas worden de papieren door de politie gecontroleerd. In sommige weken durven Centraal-Aziaten nauwelijks over straat te gaan, bijvoorbeeld na de moord door een Azerbeidzjaan op een Rus op een markt in het zuiden van Moskou. Centraal Aziaten worden er op aangezien dat ze potentieel gewelddadig zijn en Russische vrouwen lastig vallen. Dergelijke incidenten vinden zeker plaats, maar er zijn geen aanwijzingen dat de Gastarbeiter zich buitensporig aan dergelijke delicten schuldig zouden maken.
Wel is de eenzaamheid van de mannen, ver weg bij hun gezinnen, een probleem. De meesten hebben niet genoeg geld om meer dan eenmaal per een of twee jaar naar huis terug te keren. Meestal is dat voor Oudjaar of voor het Suikerfeest. Op het platteland in Centraal-Azië groeit daardoor een hele generatie jongeren op zonder vader.
Positie Russische kerk
De Russische kerk, die traditioneel vervlochten is met de overheid, heeft lange tijd de moslimvolkeren op afstand gehouden. Toch is er langzaam een kentering zichtbaar zodat meer kerken hun deuren openstellen voor Centraal-Aziaten – allereerst de evangelische (baptisten- en pinksterkerken), maar zelfs ook een enkele Russisch-orthodoxe kerk. Dit ‘openstellen’ gaat soms heel actief waarbij kerken zelfs zo ver gaan dat ze speciale samenkomsten organiseren in een vorm die goed aansluit bij de cultuur van de gasten. In zo’n samenkomst wordt dan bijvoorbeeld gebeden in het Oezbeeks, gezongen in het Tadzjieks en gepreekt in het Russisch en is er na afloop een maaltijd.
Ook de kerken in Centraal-Azië hebben aandacht voor de arbeidsmigranten. Er is zorg om broeders en zusters die om economische redenen naar Rusland trekken en daar vaak behoorlijk geïsoleerd raken, zonder veel contact met andere gelovigen en tegelijkertijd zien Centraal-Aziatische gelovigen mogelijkheden om juist in Rusland het goede nieuws door te geven.
Meer dan in hun eigen thuisland staan Centraal-Aziaten open om kennis te nemen van het evangelie van Jezus, maar de Russische cultuur – ook de christelijke – kan hierbij een hindernis vormen. Een oplossing vinden veel Centraal-Aziatische Jezus-gelovigen door zich te organiseren in kleine huiskamersamenkomsten, waarbij ze zoveel mogelijk van hun eigen culturele identiteit trachten te bewaren. Ze noemen zich veel liever ‘Masihiyat’ (islamitische uitdrukking voor Messias-gelovige) dan ‘Khristyan’ (Russisch voor ‘christen’).
Heden en toekomst
Met de economische recessie is er de afgelopen maanden een sterke kentering gekomen in het beleid van de Russische overheid naar de Gastarbeiter. Konden ze voorheen zonder al te veel bureaucratie komen, nu moeten ze aan grote financiële en formele verplichtingen voldoen. Ook is de vraag naar goedkope arbeiders ingezakt met als gevolg dat veel arbeidsmigranten terugkeren naar hun thuisland.
Andere gedesillusioneerden waren en zijn een gemakkelijke prooi voor de mensenwervers van Islamitische Staat (IS), die in Rusland actief Oezbeken en Tadzjieken rekruteren voor de strijd in Syrië en Irak. Ze zijn gewild omdat ze vaak hoger opgeleid zijn dan de Arabieren, kunnen lezen en schrijven en vaak goede IT-vaardigheden hebben. In het ‘kalifaat’ worden ze dikwijls ingezet voor pr-doeleinden, zoals het vervaardigen van youtubevideo’s of het maken van websites. Velen zijn hier ook al omgekomen door het geweld en net als het Westen vrezen de overheden in Centraal-Azië voor de terugkeer van geradicaliseerde moslims.
Unieke kansen
In de Russische steden liggen unieke kansen om Centraal-Aziatische mensen te bereiken met het evangelie; er is bijna honderd procent vrijheid voor het leggen van vruchtbare contacten en het organiseren van samenkomsten waar Centraal-Aziaten uitgenodigd worden. Een grote uitdaging is het brengen van het evangelie en het ondersteunen van Centraal-Aziatische gelovigen op een manier die cultureel gezien aanvaardbaar is voor de doelgroep. De deur staat dus open, maar niemand kan zeggen voor hoe lang.
* Om veiligheidsredenen zijn de namen van de personen in dit artikel gefingeerd.
— Marcel Zuiddijk en Peter Klein (pseudoniemen) zijn werkzaam bij Stichting People International. www.peopleintl.org