Maandelijks vinden er net buiten Lagos diensten plaats die een hele nacht duren. Zo’n half miljoen mensen komt dan samen om God te prijzen, om te bidden en te luisteren naar de opwekkingspreek van de leider van de grootste pinksterkerk van Nigeria, de Redeemed Christian Church of God.
De plek waar leden en bezoekers van de Redeemed Christian Church of God (RCCG) bijeenkomen is het internationale hoofdkwartier van deze kerk, het Redemption Camp. Hier wordt ook het jaarlijkse Holy Ghost Congress gehouden. De Congress Arena meet drie bij drie kilometer om de miljoenen congresgangers vanuit alle hoeken van de wereld te kunnen ontvangen.
Rondom het Redemption Camp is een hele stad verrezen, met woonwijken, winkels, scholen, universiteit, postkantoor en verschillende banken. Het is een droomstadje: de wegen verkeren in goede staat en water, riolering, elektriciteit, alles werkt. Dit is bijzonder in een land waar de afkorting van de nationale energie voorziening NEPA wordt uitgelegd als ‘Never Expect Power Again’.
In beweging
De leider van deze megakerk, Enoch Adejare Adeboye, wordt vaak aangesproken met ‘Daddy G.O.’, de afkorting van ‘General Overseer’. Een paar jaar geleden werd hij door het Amerikaanse blad Newsweek. een van ’s werelds invloedrijkste mensen genoemd Op de lijst van vijftig namen die zij publiceerden waren alleen Obama en hij van Afrikaanse afkomst.
Niet alleen heeft de RCCG in Nigeria duizenden ‘parishes’, ze is nu in vrijwel alle landen van de wereld vertegenwoordigd. In Engeland hebben zij honderden parishes, Nederland telt er inmiddels negentwintig. Zij groeien bovendien sterk in Oost- en Zuid-Europa. In Nigeria tellen zij, naar eigen zeggen, zo’n vier miljoen aanhangers. Hoeveel dat er wereldwijd zijn is moeilijk te zeggen De kerk is continu in beweging: parishes komen op, maar verdwijnen soms ook, net als aanhangers. Zeker is dat de kerk een zeer sterke groei heeft gekend sinds de jaren tachtig, toen de huidige leider aantrad en dat zij sinds de jaren negentig ook wereldwijd hard groeit.
Groeiketen
Veel van deze parishes buiten Europa worden voornamelijk bevolkt door Nigerianen en migranten van Afrikaanse afkomst, maar de ambitie van deze kerk is om de hele wereld tot Jezus te brengen. De hele organisatie van de kerk is daarop gericht: wanneer een parish tot een bepaalde omvang gegroeid is, worden er leden uitgezonden om een nieuwe kerk te planten elders in de stad, of in een naburige stad. Vaak is een man of vrouw, liefst een stel, de trekker en gaat een groepje mensen regelmatig naar deze nieuwe parish, totdat zij op hun beurt genoeg mensen hebben aangetrokken om de nieuwe gemeente op eigen benen te laten staan. Wanneer deze parish weer groot genoeg is, planten zij een nieuwe parish, enzovoort. Hele ketens van parishes ontstaan soms zo uit één grote, succesvolle parish, geleid door een bijzonder charismatische pastor. Het idee is dat op deze manier de hele wereld bereikt kan worden. Wanneer het einde der tijden aanbreekt, kunnen mensen op die manier snel naar een kerk toe om hun leven aan Jezus te geven en zo gered te worden.
Hele ketens ontstaan soms zo uit één grote, succesvolle ‘parish’
Pentecostale revolutie
Het mission statement, de organisatie en het gedachtegoed van deze kerk creëren een dynamiek die continue expansie eist. Bijzonder is dat dit niet alleen maar een droom is, een ambitie, maar ook concreet gerealiseerd wordt. Maar waarom voelen zovelen zich aangetrokken tot deze kerk?
Mission statement
To make heaven.
To take as many people with us.
To have a member of RCCG in every family of all nations.
To accomplish No. 1 above, holiness will be our lifestyle.
To accomplish No. 2 and 3 above, we will plant churches within five minutes walking distance in every city and town of developing countries and within five minutes driving distance in every city and town of developed countries.
We will pursue these objectives until every nation in the world is reached for the Lord Jesus Christ.
Deze vraag lijkt simpel, maar het antwoord is complex. Enerzijds heeft het te maken met de situatie in Nigeria zelf. Daar vindt sinds de jaren tachtig een ‘pentecostale revolutie’ plaats, vooral in het zuidoosten en zuidwesten. De RCCG is de meest tot de verbeelding sprekende organisatie die hiervan getuigt, maar er zijn talloze kerken, ministries en spontane bewegingen die allen tezamen deze pentecostale revolutie vertegenwoordigen.
Volgens Ruth Marshall, een politicologe die lang in Nigeria heeft gewoond en onderzoek heeft gedaan, moet deze ontwikkeling gezien worden als een ‘politieke spiritualiteit’. De pinksterbeweging in Nigeria is de plek waar Nigerianen hun ideeën over waarheid, waarachtigheid en een rechtvaardige, hoopvolle samenleving uitwerken. De vorm van pentecostalisme waar het hier om gaat, is sterk gericht op de beleving van ‘herboren worden’: door je leven aan Jezus te geven, kun je vorm gaan geven aan een leven dat gericht is op God, op de heiliging van het dagelijks leven, en uiteindelijk van de gehele samenleving.
Door en door corrupt
Dit heeft te maken met de manier waarop veel Nigerianen hun eigen samenleving zien: als door en door corrupt. Het leven is onvoorspelbaar en onzeker; goed studeren en hard werken zijn geen garantie voor een goede toekomst. Van het ene op het andere moment kunnen mensen in het ongeluk gestort worden. Regels worden willekeurig toegepast.
Dit is goed te zien in een documentaire die Louis Theroux een aantal jaar geleden maakte over Lagos. Hij interviewt een groepje ‘area boys’, lokale gangsters die onder het mom van lidmaatschap van de transportvakbond marktkooplui, buschauffeurs en winkelhouders afpersen. Een winkelier die dagelijks geld aan deze area boys afdraagt, machteloos toezien hoe zijn winkel met de grond gelijkgemaakt wordt. De hele rij winkels langs die straat wordt weg gebulldozerd door de Taskforce ‘Kick Against Indsicipline’. De winkels worden als ‘shootouts’ betiteld; ze zouden te dicht langs de weg liggen. Voor deze winkelier en vele andere Nigerianen is het onmogelijk te voorspellen wanneer welke regels toegepast zullen worden. De winkelier is al zijn investeringen kwijt. ‘Only God will judge’, roept hij aan het einde van de documentaire. Alle tegenstrijdige regelgeving die zijn leven en broodwinning onmogelijk maakt, zal uiteindelijk door God overstegen worden.
In dezelfde documentaire wordt ook duidelijk dat de area boys en de transportvakbond cruciaal zijn voor het verkrijgen van stemmen. Door hun greep op bepaalde wijken kunnen area boys ervoor zorgen dat mensen stemmen voor de politicus die door de transportvakbond ondersteund wordt.
Occulte krachten
Ook al is Nigeria nu een democratie, macht wordt vaak nog als inherent aan corrupt gezien. Rijke en machtige mensen worden vaak verdacht van banden met occulte krachten: zo zouden zij aan hun rijkdom en macht zijn gekomen. Dat betekent niet dat rijkdom en macht worden afgewezen door de Pinksterbeweging, integendeel. Zoals Adeboye predikt: ‘God wants you to be rich.’ De nadruk op persoonlijke bekering laat zien dat er goede en zuivere manieren zijn om succesvol te zijn in een land waar dit vaak onmogelijk lijkt.
Veel van de Nigeriaanse pinksterkerken, waaronder de RCCG, prediken over welvaart, succes, promotie. Een veel gebezigde uitspraak is ‘breaking through to the next level’. Dit kan met allerlei zaken in het persoonlijke leven te maken hebben. Vaak is dit direct gelinkt aan ideeën over spirituele oorlogsvoering: als God wil dat jij rijk bent, dan is de conclusie voor de hand liggend dat als dat niet zo is, dit te maken heeft met de invloed van de duivel en zijn demonen. Bidden wordt gezien als oorlogsvoering tegen ‘the ministry of the devil’.
De duivel kan op veel verschillende manieren werken. Via zonde kan hij toegang krijgen tot je leven, maar het kan ook te maken hebben met de banden die je voorouders hadden met de goden en geesten uit de traditionele Afrikaanse rijken. Deze worden ook voorgesteld als demonisch.
‘Only God will judge’, roept de machteloze winkelier die afgeperst wordt
De reden voor het nachtelijke tijdstip van de Holy Ghost Service heeft ook te maken met het idee dat de macht van de duivel ’s nachts het sterkst is. Voordat Adeboye het podium bestijgt, vormt een legertje van pastores een kring rondom dit podium. Het is een indrukwekkend gezicht: allemaal in zwarte pakken, met witte overhemden. Hand in hand bidden zij om Adeboye te beschermen tegen aanvallen van de duivel. Juist rondom zo’n groot man van God, is de gedachte, zal de duivel extra hard zijn best doen om hem en de aanwezigen te breken. Leiders van pinksterkerken zijn daarom een belangrijk doelwit: als de duivel hen ten val kan brengen, heeft dit veel effect.
Verknoopt
De RCCG is een machtige kerk. Sinds de democratisering van Nigeria in 1999 brachten vrijwel alle presidentskandidaten een bezoek aan het Redemption Camp bij Lagos, waar de maandelijkse Holy Ghost Services plaatsvinden. De Christian Association of Nigeria (CAN) is een belangrijke lobby-organisatie, en de huidige voorzitter, Oritsejafor, onderhoudt nauwe banden met de president van Nigeria, Goodluck Jonathan.
Deze macht brengt echter ook ambiguïteit met zich mee: wereldse machthebbers zoeken de zegen van religieuze leiders, maar deze religieuze leiders compromitteren daarmee ook het zuivere karakter van de zoektocht naar een eerlijke en rechtvaardige maatschappij, waarin succes toekomt aan de rechtvaardigen (the righteous) in plaats van aan criminelen die onderling de olierijkdommen verdelen. Want hoezeer zowel politici als de gewone Nigerianen zelf het anders zouden willen, de realiteit is dat de Nigeriaanse politiek nog steeds drijft op patronage, handjeklap tussen mensen die behoren tot een zeer rijke elite. Deze mensen laten zich nog altijd weinig gelegen liggen aan al die miljoenen die moeten rondkomen van minder dan een dollar per dag. Pinksterkerken en charismatische leiders zijn zelf zo machtig geworden, dat zij verknoopt raken met deze elites.
Bovendien wordt door de pentecostale revolutie ook geen tolerantie ten opzichte van andersgelovigen gepredikt. Door de gerichtheid op expansie en veroordeling van iedereen die niet born again is, wordt de polarisering tussen moslims en christenen verergerd. De politieke visie is immers dat Nigeria gered kan worden als iedereen ‘born again’ wordt.
Uitweg
De RCCG is ook een hele ‘moderne’ kerk, die gebruikmaakt van alle mogelijke media, speciale clubs opricht voor zakenmensen, leiderschapscursussen aanbiedt, en allerlei mogelijkheden biedt om jezelf te ontwikkelen en te scholen. Oneerbiedig gezegd: een ‘yuppenkerk’.
Nigeria kan immers gered worden wanneer iedereen wedergeboren wordt
Dit imago, en de nadruk op het welvaart en succes, is natuurlijk niet uniek. Wereldwijd zijn dit de kenmerken van de nieuwe golf van pinksterkerken sinds de jaren tachtig. Veel mensen kennen dit soort kerken vooral als een Amerikaans fenomeen. Zij vragen zich dan ook bezorgd af of de groei van kerken als de RCCG niet gezien kan worden als een ‘veramerikanisering’ van het christendom in Nigeria en Afrika in het algemeen. Is dit wel een authentieke contextualisering van het christendom die recht doet aan de Afrikaanse cultuur?
Deze vraag is moeilijk te beantwoorden, omdat zij twee begrippen omvat die vanuit de pentecostale zienswijze weinigzeggend zijn: authenticiteit en cultuur. Birgit Meyer heeft in haar studie over christendom en pentecostalisme in Ghana heel duidelijk laten zien dat het voor veel mensen juist van belang is om te breken met het heidense verleden om vooruit te kunnen komen in het leven. In Nigeria werd dit zichtbaar op het moment dat de regering in de jaren zeventig het Festival for African Arts and Culture (FESTAC) organiseerde in 1977. Dit festival, bedoeld om te laten zien dat de Afrikaanse cultuur rijk en gevarieerd is en een bijzondere historische diepgang heeft, riep heftige protesten op onder christenen. Zij zagen dit als een gelegenheid voor het samenscholen van duivelse krachten. Met andere woorden: authenticiteit en cultuur zijn geen begrippen die op waardering kunnen rekenen van Nigeriaanse christenen zelf.
Tegelijkertijd is zonder meer duidelijk dat de RCCG geen kopie is van Amerikaanse megakerken. Het is een kerk met diepe wortels in Nigeria zelf, in de geschiedenis van het christendom in Nigeria, geleid door Nigerianen en grotendeels bevolkt door Nigerianen. Zoals hierboven beschreven, is het bovendien de plek voor velen waar gewerkt wordt aan een alternatieve samenleving, een alternatieve manier van zijn en aan jezelf, als uitweg uit de soms uitzichtloze toestand waarin het land zich bevindt.
Literatuur
Asonzeh F.K. Ukah, A New Paradigm of Pentecostal Power. A Study of the Redeemed Christian Church of God in Nigeria, Trenton: Africa World Press, 2008
Marshall, Ruth Marshall, Political Spiritualities. The Pentecostal Revolution in Nigeria, University of Chicago Press, 2009
– Kim Knibbe is … [hoe het liefst afgetiteld? assistant professor sociology of religion Universiteit Groningen