Zwart en blank, geketend door muziek 

Muziek bevrijdt. Dat deed het in de zwartste dagen van de slavernij. Dat deed het bij de vrome puriteinen en dat deed het bij de wanhopige slaven. En muziek bevrijdt anno 2013. Zwart en blank zijn onlosmakelijk verbonden met elkaar, door de muziek die hun verleden aaneengesmeed heeft. 

Op het moment dat de slavernij werd afgeschaft, in 1863, was er nog geen popmuziek in de zin zoals we die nu kennen. Toch zijn de slavernij en popmuziek onverbrekelijk met elkaar verbonden. Of betere gezegd: bevrijding en popmuziek zijn verbonden. Muziek roept emoties op, emoties roepen muziek op. En het uiten van gevoelens geeft bevrijding. Blanke en zwarte muziekstijlen hebben elkaar beurtelings beïnvloed, ze zijn als het ware aan elkaar geketend. 

‘Amazing Grace’

De geschiedenis van de relatie tussen slavernij en moderne muziek is in een notendop te vinden in de geschiedenis van de hymne ‘Amazing Grace’. De tekst is rond 1779 geschreven door de Britse dominee John Newton, die eerst jarenlang gevaren had op schepen die slaven van West-Afrika naar Noord-Amerika brachten. Hij kwam tot geloof, werd predikant en schreef veel liederen, waaronder ‘Amazing Grace’, een lied met naar men aanneemt een autobiografische inslag. De tekst is het bekendst geworden onder de melodie New Britain, een folk-melodie.

De zwarte bariton en predikant Wintley Phipps is echter van mening dat de melodie van ‘Amazing Grace’ een West-Afrikaanse sorrow chant is, een treurlied. Hij stelt dat kapitein John Newton deze melodie door slaven aan boord moet hebben horen zingen. Het lied troost sindsdien, door de negentiende en twintigste eeuw heen tot op de dag van vandaag, alle geledingen van links tot rechts, van militair tot verzetsstrijder, van zwart tot blank. Veel grote popartiesten hebben deze standaard opgenomen in hun repertoire, de blanke Elvis Presley tot de zwarte Sam Cooke tot aan onlangs Bono.

Verborgen boodschap

Hoe is de kettingreactie tussen zwarte en blanke muziek ontstaan? De uit Afrika aangekomen slaven in het zuiden van Noord-Amerika namen hun muziek en zangstijlen mee en deden een muziekstijl ontstaan die we spirituals noemen: geestelijke liederen. Ze worden alom gezien als de basis voor gospel, blues, jazz en protestsongs, en voor de rock-‘n-roll en hiphop die later ontstonden. 

Een overeenkomst tussen de muziek van de zwarte slaven en de rebelse popmuziek is ook dat het establishment het bij voorkeur niet moet snappen en waarderen. Voor de muziek van de slaven was het van levensbelang dat de boodschap verborgen was: een rebelse tekst kon zomaar straf of erger betekenen. 

Bijbelse metaforen waren ideaal om de boodschap van bevrijding over te brengen. Straffeloos kon men zo zingen over Jozua die de slag om Jericho won, of over de rivier de Jordaan die overgestoken moet worden. Dat was acceptabeler dan zingen over de slag die de meester moest worden toegebracht of de rivier de Mississippi die moest worden overgestoken. ‘Steal away to Jesus’ betekende ook ontsnappen naar het vrije Noorden. ‘Wade in the Water’ was niet alleen een dooplied maar ook een manier om aan de bloedhonden te ontkomen. Kanaan, het beloofde land, kon ook staan voor Canada, waar geen slavernij bestond. 

De dubbelheid, de gelaagdheid die deze muziek kenmerkt, maakt tot op de dag van vandaag ook popmuziek aantrekkelijk. Gaat het nu om geestelijke vrijheid of om rebellie? Gaat het over liefde of over platte seks? De luisteraar bepaalt wat de muzikant bedoelt.

Muzikale delta

Na de afschaffing van de slavernij in 1863 bleven de meeste zwarte Amerikanen wonen waar ze waren en idem de blanke bevolking van Europese afkomst. The melting pot deed zijn werk: West-Afrikaanse ritmes, Schotse en Ierse ballads, Geneefse psalmen, Britse hymnen, Duitse en Franse volksmuziek, Joodse klezmer, Italiaanse operette, volksmuziek van Scandinavië tot Spanje. In de kerken, huizen, bars en bordelen van New Orleans, Memphis tot Nashville kwamen al deze stromingen bijeen als in een muzikale delta. Blanke country, zwarte blues en gospel, boogiewoogie, alles bestond naast elkaar: muziek van God en muziek van de duivel, soms gespeeld door dezelfde muzikanten.

Gaat het om geestelijke vrijheid of om rebellie in de popmuziek?

Veel van deze muziek is verloren gegaan. In de jaren dertig tot veertig van de vorige eeuw legden John Lomax en zijn zoon Alan voor de Library of Congress gelukkig duizenden liederen vast, die gezongen werden door de zwarte bevolking van het zuiden van de Verenigde Staten, in kerken, huizen, gevangenissen. Deze opnames zijn een goudmijn voor onderzoekers. Het is pure blues, gospel, jazz en vroege rock-‘n-roll, die we op de opnames horen.

Blank en zwart beïnvloedden elkaar beurtelings, soms tegen wil en dank, soms gebroederlijk. Een sleutelrol is in de eerste helft van de twintigstee eeuw weggelegd voor het duo Woody Guthrie (1912-1967), blank, en zijn vriend Huddy ‘Lead Belly’ Ledbetter (1888-1949), zwarte blueszanger. Woody Guthrie is de godfather van de protestsongs en bijvoorbeeld schrijver van ‘This Land is Your Land’. Veelbetekenend is dat dit lied werd gezongen door Bruce Springsteen en folk-zanger Pete Seeger bij de inauguratie van Barack Obama als eerste zwarte president in 2009. Zo loopt er een keten van blanke en zwarte muzikanten, zangers en zangeressen die elkaar geïnspireerd hebben. 

Bevrijdende kracht

Pas door de Amerikaanse aanwezigheid na de Tweede Wereldoorlog kwam de Amerikaanse muziek Europa goed binnen. Het was muziek van de bevrijder! In de jaren vijftig kwamen de eerste geluiden en beelden binnen van een rock-’n-rollzanger die klonk als een zwarte, maar blank was: Elvis Presley. Elvis werd onder meer geïnspireerd door de zwarte gospelzangeres Mahalia Jackson. 

Het blanke establishment spreekt er schande van: het is vulgair, zedenverwilderend, het is ‘negermuziek’. Elvis en consorten als Johnny Cash en Jerry-Lee Lewis zijn oprecht in hun muzikale drijfveren: het is de muziek die ze hoorden in hun omgeving. Elvis is wel eens beticht van het stelen van de zwarte muziek, maar zwarte muzikanten als Rufus Thomas zeggen nu over hem, dat hij de weg voor hen bereidde in een tijd dat zwart en blank nog gescheiden leefden. Toen Bob Dylan voor het eerst Elvis hoorde, ‘voelde dat’, zei hij, ‘alsof ik uit de gevangenis ontsnapte. Ik wist dat ik nooit voor een baas zou werken’. De popmuziek betekende bevrijding, maar ditmaal van een burgerlijke moraal. 

De zwarte gospelzangeres Sister Rosetta Tharpe is ook een mooi voorbeeld van een verbindende schakel tussen gospel, zwarte koren, swingende muziek en het gebruik van de elektrische gitaar. Bob Dylan is, naar verluid, door haar gebruik van de elektrische gitaar daarop overgestapt. De bevrijdende kracht van de popmuziek ging door in de jaren zestig en zeventig. 

Uitlaatklep

In de Caribische wereld maakte de zwarte muziek zijn eigen ontwikkeling door. Weinig belicht, maar spannend is, dat in de tijd dat in de Verenigde Staten spirituals ontstonden, op Curaçao, het Nederlandse doorvoereiland van de slavenhandel, de opzwepende muzikale vorm tambú als gezagsondermijnend werd beschouwd. Tot ver in de twintigste eeuw, tot 1952, bleef deze opruiende vorm van volksmuziek daarom verboden. 

Beroemder is de stijl reggae, die in de jaren zestig van de vorige eeuw ontstond op en rond Jamaica. Bob Marley (1945-1981) is daar de voorman van. Hij belichaamt de zwarte religieuze levensstijl rastafari, waarin christendom, Ethiopische wortels, slavernij, muziek, het roken van grass, en bevrijding een curieuze en krachtige mix vormen. Reggae is als muziekstijl bevrijdend voor met name de Derde Wereld en voor blanke jongeren die zich daarmee willen associëren. Blanke jongeren die willen rebelleren, vinden eind jaren zeventig, begin jaren tachtig ook een uitlaatklep in de punk: een muziek- en levensstijl die de gevestigde orde wederom choqueerde.

Het thema van bevrijding en zwart-witte tegenstellingen komt ook in de jaren tachtig naar voren in de popmuziek die zich bezighoudt met de apartheid in Zuid-Afrika, een moderne vorm van slavernij. De Britse band Special AKA (The Specials) zong in 1984 ‘Free Nelson Mandela’. Paul Simons album Graceland (1986) betekent een doorbraak voor Zuid-Afrikaanse inheemse muziek. Eddy Grant had in 1987 een grote hit met ‘Gimme Hope Jo’anna’. De anti-apartheidstemming in Europa kreeg een boost door deze swingende muzikale ondersteuning.

Zonder onderdrukking …

Anno 2013 lijkt de rebellie in popmuziek, zowel van zwarte als blanke kant ver te zoeken. Er worden geen of nauwelijks nummers meer in de ban gedaan. De rebellen van weleer zijn gerespecteerde burgers en zwarte hiphoppers zijn multimiljonair. De grootste bluesmuzikant anno 2013 lijkt de blanke Joe Bonamassa (New York, 1977) te zijn, volgens HP/De Tijd (februari 2013). De recalcitrante kant van popmuziek blijft hopelijk opduiken in bijvoorbeeld zwarte rapmuziek. Of moeten we het zoeken in Rusland, waar de vrouwen van punkrockband Pussy Riot met ‘Punk Prayer’ in een kathedraal het Russische establishment schokten … Want zonder onderdrukking is er geen bevrijding!

– Fred Omvlee is predikant bij defensie en internetpastor van de Protestantse Kerk in Nederland. Hij gaf in 2010 aan de Universiteit van Amsterdam college over Elvis Presley als hedendaagse heilige.

• Download de PDF