In de Nieuwe Kerk te Amsterdam werd op 23 augustus 2018 door honderden christenen uit vele landen vreugdevol gevierd dat de Wereldraad van Kerken zeventig jaar bestaat. Het belangrijkste thema dat telkens terugkwam in de verschillende bijdragen tijdens de kerkdienst, ook die ochtend te horen tijdens het symposium in het VU-gebouw georganiseerd door de Protestantse Theologische Universiteit, was gastvrijheid.
Voor de meeste deelnemers was het vanzelfsprekend dat gastvrijheid een christelijke kernwaarde is die het verdient om door kerken en christenen in het Europa van vandaag zoveel mogelijk moet worden gestimuleerd. De wereld van 2018 is niet zo heel anders dan die van 1948 toen de Wereldraad van Kerken werd opgericht.
Christus verborgen
Zelf was ik een van die honderden en ik ben het er oprecht mee eens dat gastvrijheid een basisbegrip is, dat moet worden gekoesterd. Het is een hoeksteen, deel uitmakend van de fundering van iedere kerk.
In de gelijkenis van Jezus in Matteüs 25, 31-46 blijkt de ontmoeting met Jezus Christus verborgen te zijn in de gastvrijheid betracht aan de vreemdeling, die vraagt om eten, drinken of onderdak. Ik geloof dat kerken in Europa vandaag worden uitgedaagd door hun Heer om zich te gedragen als bronnen van inspiratie voor de volken van Europa om onbevooroordeeld gastvrijheid te betonen in de huidige wereld. Vanaf het einde van de oorlog in 1945 werden de wegen van het door oorlog verscheurde Europa overspoeld door grote golven vluchtelingen, verdrevenen en vrijgelaten gevangenen uit de concentratie- en krijgsgevangenkampen.
Zeus, beschermer van vreemdelingen
Zelfs in antieke culturen was gastvrijheid aan vreemdelingen een teken van beschaving en vroomheid. Veelbetekenend is dat in een aantal oude mythen goden bij stervelingen aankloppen om onderdak, vermomd als vreemdelingen.
Bijvoorbeeld in de mythe van Philemon en Baucis, door Ovidius vastgelegd in de Metamorphosen. Zonder het te weten huisvesten de oudjes de oppergod, beschermer van vreemdelingen, die hen op ontroerende wijze voor hun gastvrijheid beloont doordat zij tegelijk mogen sterven en in eikenbomen veranderen. Een prachtig verhaal.
Het motief komt terug in menig sprookje als een goede fee vermomd als een oud vrouwtje vraagt om een korst brood en de gulle gever later rijkelijk wordt beloond. Ook in het boek Handelingen der Apostelen komen we deze gedachte tegen, wanneer Paulus en Barnabas te Lystra worden aangezien voor Hermes en Zeus, waarna de lokale bevolking hen tot hun ontzetting als goden wil vereren (Handelingen 14, 11-12).
Onbeloonde gastvrijheid
Echter, het ‘God zal het je lonen’-principe komt lang niet altijd uit. Ook de Odyssee van Homerus thematiseert de gastvrijheid. De goden verheugen zich in principe over gastvrije koningen en volken. Maar Homerus ziet ook hoe complex het is. De Faiaken die Odysseus veilig thuis brengen, worden door de grillige god van de zee Poseidon niet beloond maar gestraft. Hun schip verandert in een rots en hun stad wordt bijna achter een bergwand opgesloten.
Tegenover gastvriendschap wordt door Homerus bewust het misbruik van gastvrijheid gethematiseerd, bijvoorbeeld in de cycloop Polyfemos die de mannen van Odysseus opvreet en in de vorsten van Ithaca en andere eilanden, die als vrijers Penelopeia op schandelijke wijze het hof maken bij afwezigheid van Odysseus.
De wereld waarin wij leven
Wij doen er goed aan niet de vergissing maken onze ogen te sluiten voor de echte problemen van de global society vandaag, waarin massamigratie een niet weg te denken fenomeen is. Hospes in het Latijn kan zowel gastheer en gast als vreemdeling betekenen en is verwant met hostis, vijand. Het vreemde was altijd al gauw bedreigend. Maar in de wereld van vandaag ontkomen wij niet aan de noodzaak gastvriendschap sterker dan voorheen te ontwikkelen.
Afgewisseld door statistische gegevens, commentaar van deskundigen en poëtische teksten, toont de Chinese conceptueel kunstenaar Ai Weiwei ons in Human Flow (2017) de grote migratiestromen van de wereld op indrukwekkende wijze. Hij registreert angst, verlangens en tragiek en identificeert zich daarmee. Weinigen zullen deze film kunnen zien met een koud hart en droge ogen.
In het kader van massacommunicatie en digitale netwerken is de wereld waarin wij vandaag leven een heel andere dan die van 1948. Het zijn niet alleen gewelddadige oorlogen en etnische conflicten die de vluchtelingenstromen van vandaag veroorzaken. Er is ook structurele armoede vlak naast enorme rijkdom. Er zijn deprimerende vormen van langdurige werkloosheid, vervuiling van het milieu en verontrusting vanwege het veranderend klimaat, en niet te vergeten etnisch gemotiveerde en religieuze onderdrukking. Al deze krachten stuwen nieuwe golven van mensen in hun zoektochten naar betere plaatsen om hun levens op te bouwen.
Wie kan het jonge Afrikaanse mannen, ontworteld door hun gebrek aan economische kansen, kwalijk nemen dat zij op weg gaan wanneer hun families hen aanmoedigen om te vertrekken en te trachten (vaak tevergeefs) om hun geluk in het beloofde land Europa te beproeven? Als wij in hun schoenen stonden zouden wij waarschijnlijk hetzelfde doen. Ondertussen overleeft een van de achttien migranten die de Middellandse Zee probeert over te steken de reis niet. Dit is de wereld waarin wij leven.
Drie jaar na de crisis
Begin 2016 kwam TussenRuimte met een themanummer over ‘De grenzen van Europa’. De vloed aan vluchtelingen werd beleefd als een crisis. We zijn nu drie jaar verder en de grote stroom lijkt afgestopt door de Turkijedeal en hekken overal in Zuidoost-Europa.
Met wat wel een knap staaltje van raison d’état-realisme mag worden genoemd is van het land van dictator Erdogan een bondgenoot en buffer gemaakt: de influx van oncontroleerbare golven van de nood van de wereld die letterlijk klotst tegen de plinten van welvaartsfort Europa. De rust aan de grenzen lijkt teruggekeerd. Een oplossing kan het niet worden genoemd.
Wonderlijk genoeg stonden toegestroomde vrijwilligers plotseling werkeloos bij de opvangcentra die snel konden worden gesloten. De diaconie in mijn woonplaats heeft nu een groot overschot op de balans onder de post steunfonds vluchtelingen. Hoe vreemd kan het gaan in een wereld met zo’n groot aantal ontwortelde mensen.
Gastvrijheid in het oude Israël
Het moeilijke met bijbelteksten over vreemdelingen heb ik altijd gevonden dat het in de context van het oude Israël natuurlijk niet gaat over grote aantallen mensen die van plan zijn hun identiteit als groep te midden van Israël overeind te houden, laat staan te manifesteren.
Dat is ook waar de vergelijking met de verwijzing naar Israël in Egypte mank gaat (Leviticus 19, 34). Het probleem was juist dat ze daar als volk werden onderdrukt en uitgebuit.
Als gastvrijheid tegenover vreemdelingen wordt aangeprezen, staat dat niet los van een gelijke behandeling van de gastheren en de gasten: ‘Vreemdelingen en geboren Israëlieten moeten volgens dezelfde norm worden berecht’ (Leviticus 24, 22). Een vreemdeling mag pas meedoen aan het Pascha als hij besneden is (Exodus 12, 48-49).
Het menselijk gelaat en de massa
De Joods-Franse filosoof Emmanuel Levinas, zelf een vluchteling uit Litouwen, heeft intensief studie gemaakt van ‘de ander die mij aanziet, die vreemd is, maar die mij roept tot de orde van zijn nood’.
Levinas besefte heel goed dat het grootste probleem bij de derde lag en de vierde en de vijfde en ga zo maar door. Het appèl niet alleen van de mens tegenover mij, maar van al die anderen om hem of haar heen overweldigt mij en geeft mij in die overweldiging als het ware een excuus om niets te doen. Het probleem met zwervers is dat zij, zeker wanneer het er meer zijn, het tapijt vies maken en dat de massa indien toegelaten een begrijpelijke opstand bij het huisgezin zal ontketenen. Levinas schrijft:
[citaat inspringen]‘De sociale fout bega ik zonder dat ik het weet ten aanzien van een menigte derden die ik nooit in de ogen zal zien, die ik niet in Gods aangezicht zal terugvinden en voor wie God niet kan instaan. De intentie kan de daad niet tot in haar verst verwijderde gevolgen begeleiden, en toch weet het ik zich voor al die verwijderde gevolgen verantwoordelijk.’ (Levinas, Het menselijk gelaat, vert. De Nobel en Peperzak, Baarn 1969, 118)
Brexit is een ramp
De grootschaligheid van het probleem, gecombineerd met aan de ene kant gebrek aan kennis hoe onderscheid te maken of iets werkelijk structureel op te lossen is in de landen die de vluchtelingen achter zich laten, en aan de andere kant vooroordelen en angst bij velen in Europese landen om de kwaliteit van hun nationale identiteit te verliezen, resulteert vaak in xenofobie.
Politici kunnen het moeilijk vinden kansen op electorale winst te negeren als het gaat om radicale voorstellen de grenzen te sluiten, ongeacht de achtergronden of redenen tot vluchten. Er zijn politici die helemaal geen weerstand willen bieden aan deze verleiding. Zij gieten liever olie op het vuur door telkens de nationalistische akkoorden aan te slaan, alsof hun land altijd exclusief voorop hoort te staan in iedere redelijke presentatie van welvaart.
Het is moeilijk in te zien hoe deze redenering verenigbaar is met ethiek waarin christelijke waarden een waarachtige en kritische rol kunnen spelen. Ieder exclusief concept van een samenleving gebouwd op, bijvoorbeeld, ‘What’s best for Britain’, sluit zichzelf op in een eenzijdige egoïstische manier van kortetermijndenken. Brexit is een ramp, zowel voor Europa als voor de Britse cultuur. Als we allemaal zo gaan denken, is er geen Europa meer.
Terugkeer mogelijk maken
Eerder dit jaar, van 31 mei tot 6 juni vond te Novi Sad een bijeenkomst van de Conferentie van Europese Kerken (CEK of CEC) plaats. Ook hier was gastvrijheid een belangrijk vraagstuk.
Een opmerkelijk verschil kon beluisterd worden tussen twee bijdragen. Eerst gaf de predikant Melitis Meletiades, president van de kleine Evangelische Kerk van Griekenland, indrukwekkende voorbeelden van christelijke gastvrijheid tijdens de vluchtelingencrisis van de afgelopen jaren.
Maar ik werd echt geraakt door de woorden van de patriarch van Antiochië, Ignatius Aphrem II van de Syrisch-Orthodoxe Kerk. Hij was dankbaar en blij met de voorbeelden van Europese gastvrijheid. Maar hij deed ook een indringende oproep aan Europese organisaties, regeringen en kerken om te helpen de Syrische steden weer veilig te maken met het doel om terugkeer van christenen mogelijk te maken.
Het zou zo’n verlies zijn voor de wereldvrede wanneer het Midden-Oosten voorgoed de christelijke kerken zou verliezen, die met de islam in vrede hebben samen geleefd voor het merendeel van de tijd gedurende de bijna twintig eeuwen sinds het schrijven van de evangeliën.
Ondertussen
Kort gezegd, er is geen echte oplossing en op nieuwe migratiestromen kunnen we rekenen. Maar er is ondertussen alle reden voor lokale kerken waar dan ook om met een open houding gastvrijheid te koesteren en naastenliefde te betrachten, zowel aan vreemdelingen als aan allen die de kwetsbaarheid van het leven aan den lijve ervaren. Ondertussen worden kerken, lokaal, nationaal én internationaal, uitgedaagd om met woorden en daden deel te nemen in de wereldsamenleving waarin wij leven.
Christenen hebben toegang tot een kostbare bron van verzoening en compassie. Laten we niet bang zijn als er onopgeloste problemen zijn. Laten we als wereldburgers telkens wanneer er daartoe kansen zijn, delen in de waarden die worden gevoed door die bron in concrete vormen van gastvrijheid en bemoediging.
— Jurjen Zeilstra is historicus en theoloog. Hij werkt als predikant in de Protestantse Gemeente Hilversum. Hij promoveerde onlangs op de theoloog Willem Adolf Visser ’t Hooft (1900-1985), die een hoofdrol speelde bij de oprichting van Wereldraad van Kerken zeventig jaar geleden.